Geologiya-qidiruv va kon-metallurgiya ” fakulteti “hayot faoliyati xavfsizligi” kafedrasi

3.2. AYOQSHlarni loyixalashda yonish-portlash xavfsizligini ta’minlash chora – tadbirlari

Barcha neft maxsulotlari yong‘in chikish va portlash jixatidan xavfli bulib, ularning bugi zaxarlidir. Etillangan benzinlar organizm uchun ayniksa zararlidir, ular nafas olish organlarini, terini, me’da va ichaklar yulini shikastlaydi. Kislotalar, masalan. sulfat kislota va ishkorlar (kaustik) xam zaxarlidir. Benzol, atseton, tarkibida etilenglikol bo‘lgan kupgina tormoz suyukliklari va past xaroratda muzlaydigan suyukliklar kabi organik erituvchilar xam zaxarlidir. SHuning uchun neft maxsulotlari yoki boshka zaxarli moddalarni tashish, saklash, sifatini tekshirish, avtotraktor texnikasiga neft maxsulotlari kuyish, mashinalarga texnik xizmat kursatish va ularni ta’mirlash bilan boglik bo‘lgan ishchilar shaxsiy xavfsizlik, texnik xavfsizligi xamda yong‘in xavfsizligi koidalariga rioya qilishi va ularni suzsiz bajarishi zarur.

Barcha neft maxsulotlari va organik erituvchilarning buglari ma’lum mikdorda xavo bilan aralashib portlovchi aralashma xosil kiladi. Xonalarda benzin, kerosin, dizel yonilgisining buglari xajm buyicha 1,1 dan 6,0 % gacha bo‘lganda ular portlash jixatidan xavfli xisoblanadi. Bu chegaralar ob-xavo sharoitiga (xarorat, bosim, xavo namligi), neft maxsulotlari xili va aralashma xosil bulish sharoitiga karab birmuncha uzgaradi.
Ut olish xaroratiga kura neft maxsulotlara ikki guruxga: oson alangalanadigan (ut olish xarorati 45 °S dan past) va yonuvchi (45 °S dan yukori) xillarga bulinadi. Benzinning barcha sort va markalari, shuningdek kerosin oson alangalanadigan suyukliklar xisoblanadi.
Tezyurar va sekinyurar dizellar yonilgisi, mazutlar, pechka va kozon yonilgilari, shuningdek engil moylar yonuvchi suyukliklarga kiradi.
Dizel yonilgisining ba’zi sortlari engil fraksion tarkibga ega. Ut olish xarorati 40 °S dan past bo‘lganidan ularni oson alangalanadigan suyukliklar katoriga kiritish mumkin. Bunday yonilgini tashish, saklash, undan foydalanishning barcha boskichlarida juda extiyot bulish shart.
Kupgina neft maxsulotlarining, ayniksa, yonilgining dielektrik xossalari yukori buladi. SHuning uchun ular kuvurlardan okizilganda, avtotsisternada tashiganda uning devoriga ishkalanishi natijasida statik elektr zaryadlari paydo buladi. Ular razryadlanganda elektr uchkun paydo bulib, neft maxsulotlarining portlashi va alangalanishiga sabab bulishi, xizmat kursatayotgan kishilarni shikastlashi mumkin. Buning oldini olish uchun barcha rezervuarlar, avtotsisternalar, kabul qilish - tarqatish joylari, kuvurlar, mexanizatsiyalashtirilgan kuyish vositalari erga ulanishi zarur; shunda xosil bo‘lgan elektr zaryadi erga utib ketadi.
X,ar bir korxona, xujalikda, odatda, mehnatni xavfsiz tashkil qilishga, ishchi xizmatchilarning shaxsiy va texnika xavfsizligini ta’minlashga, yong‘inga karshi tadbirlarga katta e’tibor beriladi. Texnika xavfsizligiga oid instruksiyalarni suzsiz bajarish xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlaydi. YOnilgi tarqatish shaxobchasi dan foydalanish va neft maxsulotlarini ishlatish bilan boglik bo‘lgan ishchilar Uzbekiston Respublikasida ishlab chikarilgan texnika xavfsizligi instruksiyalariga rioya qilishlari shart.
Neft maxsulotlarini ishlatish bilan boglik bo‘lgan barcha shaxslarga tegishli xavfsizlik chora tadbirlarining umumiy talablariga kuyidagilarni kiritish mumkin.
Neft maxsulotlarini tashish, ishlatish, traktorlar, avtomobillar va boshka texnikaga kuyish bilan boglik bo‘lgan barcha kishilar ishga kirishdan oldin meditsina kurigidai utishlari, texnik, shaxsiy va yong‘in xavfsizligiga oid instruksiyalarni urganib chikishlari va ularni uz ish urnida saklashlari kerak.
Ishlarni maxsus kiyim - bosh, ayok kiyimi kiyib bajarish zarur. Lozim bulsa, boshka ximoya vositalari (kuzoynak, kulkop, maska va xokazodan foydalanish kerak. Neft maxsulotlari buglari ajralib chikadigan joylarda (masalan, kabul qilish - tarqatish za kuyish agregatlari, benzin tashuvchi mashinalar, turli rezervuar xamda idishlar yakinida) poshnasiga pulat nagal kokilgan oyok kiyimlarda yoki pulat tukali kiyimlarda yurish mumkin emas. Uchkun chikishi, portlash yoki yong‘in chikishiga sabab buluvchi asboblardan foydalanish kat’iyan man etiladi. Asboblar rangli metalldan tayyorlangan yoki mis bilan koplagan bulishi zarur. Ish boshlashdan avval elektr uskunalar va yoritish tarmogining benuksonligiga ishonch xosil qilish lozim. Barcha zadvijkalar, jumraklar benukson, oson buraladigan, neft maxsulotlari okmaydigan yoki tomchilamaydigan bulishi lozim. Tasodifan tukilgan yonilgi va moy ustiga kuruk kum, kipik sepiladi, sungra territoriyadan chikarib tashlanadi.
Rezervuarlarda, idishlarda, kuvurlarda erga ulagich bulmasa yoki u nuksonli bulsa, shuningdek momakaldirok bulayotgan vaktda neft maxsulotlarini kuyish va tukish ishlarini ochik usulda bajarish, ishlayotgan kurilma xamda uskunalarni karovsiz koldirish, elektr uzatish liniyalari tagida turish mumkin emas. YAngi xavo kiritib, eskisini surib oladigan ventilyatsiya bulmasa yoki u buzuk bulsa, neft maxsulotlari saklanadigan yopik xonalarda ishlash takiklanadi.
Ishlatilgan artish materiallari yoki moy tekkan lattalarni yaxshi bekiladigan maxsus metall yashiklarga tuplash, keyin esa ularni territoriyadan tashkarida atrof-muxitga ta’siri kam xolatda kayta ishlash kerak.
YUklarni kutarish va tashishda zarur extiyot choralarini kurish lozim. Tuldirilgan yoki bush bochkalarni maxsus kutargichlar yoki boshka
kutarish - tashish mexanizmlari bilan kutarish va tashish kerak. Agar mexanizatsiyalashtirilgan kuyish vositalari bulmasa, neft maxsulotlari solingan bochkalarni dumalatishga ruxsat etiladi, lekin bu ishni kamida ikki ishchi mehnat muxofazasi chora-tadbiriga amal kilib bajarishi shart. Massasidan kat’iy nazar, bochkalarni orkalab tashish, shuningdek chetidan itarib dumalatish mumkin emas. Tuldirilgan bochkalarni avtomobil kuzovlarida, traktor telejkalarida tashiganda ularning buraladigan tikinlarini yukoriga karatib bir kator kilib joylashtirish va dumalab bir-biriga urilib ketmasligi uchun yaxshilab maxkamlab kuyish lozim. Tikinlarni bolga yoki boshka asbob bilan urib ochish va berkitish kat’iyan takiklanadi.
Mashinalarga neft maxsulotlari kuyishda tarqatish kolonkalari va boshka vositalarning benuksonligini muntazam kuzatib turish lozim. Mashinalar baklariga yonilgini fakat yopik usulda kuyish shart. Bu maksadda chelak, chumich, krujka va boshkalardan foydalapish takiklanadi. YOnilgi kuyiladigan joyga mashinalar kichik tezlikda xaydab keltirilishi lozim. Ichida odamlar bo‘lgan avtobus va yuk mashinalariga, shuningdek yong‘inga karshi jixozlari bulmagan mashinalarga yonilgi kuyish takiklanadi.
Tarkibida zaxarli tetraetilkurgoshin bo‘lgan etillangan benzinlar kup ishlatiladi. Etillangan benzinlarni tashish, saklash va ulardan foydalanish, shuningdek uskunalarni ta’mirlash xamda shikastlangan joylarini tuzatish bilan boglik bo‘lgan barcha ishlar juda extiyotkorlik bilan bajarilishi zarur. Etillangan benzinlardan ichki yonuv dvigatellarida uz urnida foydalanish kerak. Ulardan detallar, kiyim - bosh va kulni yuvish, kavsharlash lampalari va primuslarda yokish uchun, erituvchi va suyultirgichlar (rezinalar, loklar, buyoklarni) sifatida foydalanish tavsiya etilmaydi. Etillangan benzinda ishlaydigan dvigatelning ta’minlash tizimini ogiz bilan puflash kat’iyan man etiladi.
Etillangan benzinni kabul kilib olish va tarqatishda maxsus moslama va kurilmalardan foydalaniladi. Stoyaklar, kolonkalar va kuyish agregatlariga «Etillangan benzin. Zaxar» deb yozilgan belgi osib kuyilishi kerak. Mashinalarga etillangan benzin kuyayotganda shofyor va zapravkachi rezina kulkop kiyib olishlari lozim.
Kiyim yoki badanga sachragan etillangan benzinni oddiy benzin yoki kerosin bilan xullangan paxta vositasida ketkazish, sungra terini issik suvda sovunlab yaxshilab yuvish, kiyimni esa tozalab yuvish lozim. Dvigatel detallarini ta’mirlashda va boshka utirindilarni extiyotkorlik bilan organik erituvchi yordamida ketkazish (ularda zaxarli kurgoshin buladi) va shundan keyingina nuksonlarni bartaraf etishga kirishish darkor.
Etillangan benzin tukilgan joylar xloraminning suvdagi 3 % li eritmasi yoki atalasimon xlorli oxak bilan (1 kism kuruk oxakka 2-5 kism ilik suv kushiladi) zararsizlantiriladi. Etillangan benzin tukilgan joylarni kuruk xlorli oxak bilan zararsizlantirish takiklanadi, aks xolda yong‘in chikishi mumkin.
Neft maxsulotlarini tashish, saklash va ulardan foydalanish bilan borlik bo‘lgan ishlar ichida eng xavflisi rezervuarlar xamda boshka idishlarni tozalash va tamirlashdir, chunki bunda xayot uchun xavfli bo‘lgan muxitda ishlashga va neft maxsulotlari koldiklarini chikarib yuborishga to‘g‘ri keladi. Barcha bu ishlarni kamida 3 kishilik brigada rezina kulkop, ximoyalaydigan jomakob, nikob kiyib bajarishi, ular ishlayotgan joyga toza xavo berib turilishi shart. Rezervuarni tozalash yoki ta’mirlashdan oldin undagi yonilgi batamom bushatib olinadi va unga suv tuldiriladi. Keyinchalik neft maxsulotlari suv bilan yuvib chikarib tashlanadi. Sungra barcha lyuklar, tuynuklar ochiladi va rezervuarlar yaxshilab shamollatiladi. Agar imkoni bulsa, rezervuarni issik (70—75 ⁰S) suv bilan buglash kerak. Bu tadbirlar amalga oshirilgandan keyingina rezervuarni tozalash yoki ta’mirlashga kirishiladi. Kulni yuvmasdan ovkatlanish yoki chekish takiklanadi.
Neft maxsulotlari bilan zaxarlangan kishini avvalo toza xavoga olib chikish lozim. Agar u kuchsiz zaxarlangan bulsa, vrach kelgunga kadar uni tinch kuyish va unga valerianka ichirish kerak.
Ogir xollarda (nafas olishi keskin kamayganda, xushidan ketganida) unga navshadil spirti xidlatish va toza kisloroddan nafas oldirish zarur. Nafas olishi keskin susayib ketganda yoki tuxtaganda tezda sun’iy nafas oldirish zarur. Kuzning shillik pardalari yalliglanganda uni ichimlik sodaning 2 % li eritmasi yoki toza suv bilan yuvish zarur.
Kishlok va suv xujaligida juda kup mikdorda benzin va dizel yonilgisi ishlatiladi. Ishlab chikarilayotgan dizel yonilgisi engil fraksion tarkibga ega bo‘lgani uchun yong‘in chikish xavfini oshiradi. SHuning uchun fakat benzinda ishlaydigan dvigatellarni ishlatishdagina emas, balki dizel dvigatellarini ishlatishda xam (ayniksa yopik xonalarda) extiyot bulish zarur. YOng‘inning oldini olish uchun xar doim yongan xavfsizligi koidalariga rioya qilish shart.
Neft maxsulotlari bilan ishlaydigan shaxslar uz vaktida yong‘in xavfsizligiga oid dastlabki (ishga kabul kilinayotganda) va davriy (yiliga kamida ikki marta) instruktajdan utishlari lozim.