Geografiyasi

Turli xo’jalik yuritish shakllari bo’yicha ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlari 
ishlab chiqarish dinamikasi
8
 
 
 
1995 
2000 
2005 
2010 
2013 
2017 
Don (ishlovdan keyingi 
vaznda) 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
3,8 
14,5 
55,5 
81,5 
80,6 
80,7 
Dehqon xo’jaliklari 
11,2 
19,3 
17,5 
17,3 
18,4 
17,8 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
85,0 
66,2 
27,0 
1,2 
1 
1,5 
Kartoshka
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
2,0 
4,2 
5,0 
19,9 
21 
21,4 
Dehqon xo’jaliklari 
66,3 
80,1 
92,0 
79,4 
78 
77,9 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
31,7 
15,7 
3,0 
0,7 
1 
0,7 
Sabzavot
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
2,6 
4,9 
13,7 
34,9 
35,4 
33,0 
Dehqon xo’jaliklari 
63,5 
75,0 
77,2 
64,4 
64 
66,2 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
33,9 
20,1 
9,1 
0,7 
0,6 
0,8 
Go’sht
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
2,4 
1,3 
2,1 
2,6 
3 
3,3 
Dehqon xo’jaliklari 
75,4 
91,1 
94,5 
95,1 
95 
94,0 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
22,2 
7,6 
4,4 
2,3 
2 
2,7 
Sut
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
2,0 
1,5 
2,1 
3,3 
3,4 
3,6 
Dehqon xo’jaliklari 
80,8 
93,6 
96,8 
96,1 
96 
95,6 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
17,2 
4,9 
1,1 
0,6 
0,6 
0,8 
Tuxum
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Fermer xo’jaliklari
0,4 
1,0 
3,6 
9,4 
10,9 
9,8 
Dehqon xo’jaliklari 
65,6 
59,9 
59,3 
58,0 
68 
60,8 
Qishloq xo’jalik korxonalari 
34,0 
39,1 
37,1 
32,6 
21,1 
29,4 
 
 
6.3. Er-suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va xususiyatlari 
 
Qishloq xo’jaligining er resurslari
 
– bu qishloq xo’jaligi tovar ishlab 
chiqaruvchilari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotini ishlab chiqarishda xususiy mulk 
sifatida egalik qilishga va foydalanishga ajratilgan er maydonlaridir. Qishloq 
xo’jaligi ishlab chiqarishining moddiy asosi sifatida er resurslari ishlab 
chiqarishning umumiy omili bo’lib, tarmoqdagi boshqa ishlab chiqarish resurslarini 
birlashtirish uchun moddiy asos hisoblanadi. Chunki er qishloq xo’jaligida bosh 
ishlab chiqarish vositasi hamda mehnat predmeti hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish vosita sifatida erdan foydalanishda uning bir qancha 
xususiyatlari mavjud:
8
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining tegishli yillar bo‘yicha statistik to‘plamlari asosida 

---

27 

er qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositasi. Boshqa sohalarda er joy 
vazifasini bajarib kelmoqda.

er maydonining cheklanganligi va takror ishlab chiqarilmasligi. Er 
tabiatan cheklangan, uning maydonini inson kengaytira olmaydi. Boshqa asosiy 
vositalarni, masalan, traktorlarni, mashinalarni talabni qondirish maqsadida 
xohlagancha ishlab chiqarish mumkin;

erning tabiat mahsuli ekanligi. Erning kelajakdagi taqdiri tabiatga 
bog’liq. Boshqa asosiy vositalar, ya’ni binolar, inshootlar, kombaynlar, traktorlar 
inson mehnatining mahsulidir. Zaruriyat tug’ilganda ular inson tomonidan ishlab 
chiqarilishi mumkin. Erni esa inson ishlab chiqara olmaydi;

qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish maqsadida erni bir joydan 
ikkinchi joyga ko’chirib yurish imkoniyati cheklangan. Undan joylashgan makonida 
oqilona foydalanish mumkin. Lekin mashina va traktorlarni talab etilgan joyga olib 
borib, turli xildagi ishlarni amalga oshirish, bino-inshootlarni ham talab etilgan 
joyga qurish mumkin; 

erning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligining mavjudligi, 
tuproqqa vaqtida ishlov berilsa, o’g’itlansa, uning unumdorligi oshib borishi 
mumkin. Lekin boshqa asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi 
oqibatida jismoniy jihatdan ishdan chiqadi. Ular vaqt o’tishi bilan fan-texnika 
taraqqiyoti natijasida ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Erning unumdorligidan 
tadbirkorlik bilan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Qishloq xo’jaligida erning yuqori qatlami hisoblangan tuproqning tabiiy, 
sun’iy va iqtisodiy unumdorligi katta ahamiyat kasb etadi. Tuproqning tabiiy 
unumdorligi – tabiat mahsulidir.
U tabiatning ta’siri natijasida uzoq yillar mobaynida shakllanadi. Uning holati 
quyosh nuri hamda yog’ingarchilik miqdoriga, shamol va suvlarning ta’siriga 
bog’liqdir. 
Ularning ijobiy ta’sirida tuproqning tabiiy unumdorligi yaxshi bo’ladi. Sun’iy 
va iqtisodiy unumdorlik esa inson mehnati natijasida shakllantirilib, oshirilishi 
mumkin. Jumladan, mehnat, mablag’ sarflab, erlarning meliorativ holatini 
yaxshilab, urug’ ekib, ularni o’g’itlash, yaxshi sifatli ishlov berish orqali tuproqning 
iqtisodiy unumdorligi yuksaltirilishi mumkin. 
Respublikada mavjud er maydonlari jami: 4410,3 ming gektar, 21,4 million 
gektar ya’ni 48 foizdan ortiq erlardan qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida 
foydalanilmoqda, shundan sug’oriladigan erlar 4279 ming gektar, yoki 9,6 foizni 
tashkil etadi. 9.4-jadvalda O’zbekiston er fondidan foydalanish darajasi bo’yicha 
toifalarga taqsimlanishi keltirilgan. 
Haydaladigan erlarning eng mahsuldor va samarali qismi sug’orma erlardir. 
O’zbekiston - qadimdan sug’orma dehqonchilik mamlakati bo’lib kelgan. 
Sug’orma dehqonchilik oziq - ovqat sohasida Respublika mustaqilligining negizi va 
asosiy eksport mahsulotining manbaidir. 
 
 
 

---

28 
6.4-jadval