Buyuk geografik kashfiyotlar davrining geografiya fanining rivojlanishida
muhim o’rinni egallaganini alohida ta’kidlash lozim. Bu davrda (XV asrning oxiri
va XVII asrning birinchi yarmi) misli ko’rilmagan geografik o’zgarishlar sodir
bo’ldi. Bularga X.Kolumbning Markaziy Amerika, Janubiy Amerika sohillariga
qilgan sayohatlari (1492-1504 y), Portugaliyadan Vasko da Gamaning Hindistonga
(Kallikuta shahri, 1497-1498 y), Mangellanning Dunyo okeani bo’ylab sayohati
(1519-1522) kabilarni e’tirof etish joiz. Sayohatchilarning asosiy maqsadi bitta
bo’lgan: dengiz yo’li orqali dunyoning eng boy va ko’rkam joyi Janubiy Osiyo
(Hindiston, Indoneziya) ga borish edi.
Bu bosqich Yevropada V asrdan XVII asrga qadar davom etdi, 1500 yilga
kelib Yer shari aholisining soni 400-500 mln kishiga yetdi. Buning 3/4 qismi
Osiyo qit’asiga to’g’ri kelar edi. Shahar hayoti bo’yicha Osiyo Yevropadan o’zib
ketdi. Ammo, Yevropada uzoq davom etgan turg’unlikdan so’ng shaharlar –
hunarmandchilik, savdo, madaniy va siyosiy markazlar sifatida katta rol o’ynay
boshladi.
Natural xo’jalik va mehnat taqsimotining pastligi oqibatida siyosiy karta
g’oyat mayda-mayda bo’laklardan iborat edi. (birgina Germaniya hududida 300
dan ortiq kichik davlatlar bo’lgan). Ichki bozorning shakllanishi, xalqlar o’rtasida
etnik konsolidatsiyaning kuchayishi bilan yirik markazlashgan, absolyut
monarxiya tipidagi davlatlar – Frantsiya, Angliya, Ispaniya, Rus davlati, Hindiston,
Xitoy, Temur davlati va boshq. yuzaga keldi.
Sanoat rivojlanishi bilan bir qatorda shaharlar tez rivojlandi. Chunonchi, XVII
asr boshlarida Londonda 200 ming, Parij va Neapolda 300 mingdan ortiq aholi
yashay boshladi. Aholining migratsion harakatlari kuchaydi. Bu jarayonlar
Yevropa mamlakatlaridan Angliya, Niderlandiya, Frantsiyaga, ozroq Italiya,
Ispaniya, Germaniyaga xos bo’lib, Osiyo, Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika,
Avstraliya va Okeaniyada ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti past darajada
qolaverdi. Natijada, Yevropa jahon xo’jaligida yetakchi mavqega ega bo’lib qoldi
va bugungi sanoatlashgan qiyofa uchun asos solindi. Yevropaning bu davrda jahon
57
xo’jaligida yetakchi mavqega ega bo’lishiga va Buyuk geografik kashfiyotlarda
asosiy rol o’ynashiga quyidagi shart-sharoitlar:
1. Iqtisodiy ya’ni tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi;
2. Siyosiy ya’ni yirik markazlashgan davlatlarning shakllanishi;
3. Ijtimoiy – yangi yerlarni ochish va o’zlashtirish uchun malakali
mutaxassislar mavjudligi;
4. Texnik karavellani, kompas va kompas kartalarining yaratilishi;
5. Ilmiy – tabiiy fanlardagi yutuqlar;
6. Tarixiy-geografik, ya’ni turk Usmoniylari tomonidan O’rta dengiz bo’yi va
Sharqiy Yevropaning bir qismini bosib olinganligi kuchli ta’sir ko’rsatdi.
Buyuk geografik kashfiyotlar (Amerika - yangi dunyoning kashf etilishi)
jahon siyosiy kartasining va jahon xo’jaligining shakllanishiga kuchli ta’sir
ko’rsatadi. Buyuk geografik kashfiyotlar oqibatida Ispaniya – Amerikada,
Portugaliya va Gollandiya – Osiyoda dastlabki mustamlaka hududlarga ega bo’ldi.
Mustamlakalardan Yevropaga qimmatbaho metallar, shakar, choy va boshqa
“mustamlaka mahsulotlari” keltirildi. Asosiy savdo yo’llari Atlantika va Hind
okeanining ichki dengizlaridan o’tdi. Yevropada – Lissabon, Sevilya, Antverpen
va Amsterdam kabi yirik port shaharlar yuzaga keldi. Geografik mehnati taqsimoti
yanada chuqurlashdi.
Temuriylar davrida Turkiston geografiya fani yozma tavsif uslubida
rivojlandi. Ayniqsa Boburning shoh asari “Boburnoma” har qanday maqtovga
sazovor. Unda tog’ va tekisliklar, daryo va ko’llar, dengizlar, o’simliklar va
hayvonot olami, iqlimi, aholining urf-odatlari, madaniyati, shu g’ullanadigan
yumushlari mohirona jonli tavsiflanadi. Boburni mashhur sayyoh-geograf, haqiqiy
alьpinist deb atash mumkin. U Hindistonga yurish qilganda baland qorli tog’larni
oshib o’tgan. O’zi yurgan, ko’rgan va bilganlarni haqqoniy bayon qilgan. Shu
asosda H.Hasanov “Bobur tasavvurida Farg’ona vodiysi” kabi haritalarini bemalol
qiynalmasdan chizganlar. Temuriylar davrida yashagan Ali Qushchi, Qoshg’ariy,
M.Ulug’bek, A.Samarqandiy singarilarning ijodida geografiya va unga turdosh
fanlar to’g’risida qiziqarli fikrlar berilgan.
Geografiya fanining rivojlanishidagi yangi davr ikki asr davom etadi (XVIII
asr boshlaridan hozirgi paytgacha). Ayniqsa XVIII-XIX asrlarining tutash qismida
kapitalistik ishlab chiqarish tizimining takomillashi bilan bog’liq kashfiyotlar
geografiya fanining taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi. Jumladan, 1785 yilda Kartrayt
to’quv
stanogini
kashf
etdi
va
bu
o’z
navbatida
Angliyaning
mustamlakalaridanlaridan paxta olib kelishi kuchaydi, Angliyada po’lat eritish
1870 yilga nisbatan yuz barobar oshdi. 1784 yilda Uatt bug’ bilan ishlaydigan
mashinani (Rossiyada 1764 yilda Polzunov) ixtiro etdi, 1803 yilda birinchi
paroxod qurildi, 1825 yilda birinchi parovoz ishga tushdi.
Niderlandiyalik geograf Bernxard Varenius (1622-1650) va buyuk fizik
I.Nyuton (1642-1727) geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan olimlardan
hisoblanadi. B.Veranius mashhur “Umumiy geografiya” darsligini yozgan.
I.Nyuton shu darslik bo’yicha ma’ruzalar o’qigan va ikki marotaba qayta nashr
(1672 va 1681y) ettirgan. Rus tiliga 1718 yilda Petr I buyrug’iga binoan tarjima
qilingan. Kitob uch tom va qirqta bobdan iborat bo’lib, Yer yuzasini,
58
qonuniyatlarni, Yerning qattiq, suv va havo qobig’ini tavsiflaydi, U Yer yuzida
uchta zonani – issiq (torrida), sovuq (frigida) va mo’’tadil (temperata) ajratadi.
Rossiyada geografiyaning ravnaq topishiga V.N.Tatishyev (1686-1750) bilan
M.V.Lomonosov (1711-1765) munosib hissa qo’shdilar. Tatishyev rahbarligida
Sibir va Rossiyaning geografiyasiga tegishli “Katta chizma kitobi” (1745 y) nashr
etildi. Nьyuton dunyoni ilohiy kuch yaratgan deb hisoblagan bo’lsa, Lomonosov
tabiat qonunlari asosida barpo bo’lgan deb ta’kidlaydi. Lomonosov taklifi bilan
Rossiyaning turli qismlariga tegishli atlaslar tuzildi. Uning loyihasiga binoan 1755
yilda birinchi rus universiteti – Moskva Universiteti tashkil topdi.
Nemis faylasufi va geografi Immanuil Kant (1724-1804) o’zining mashhur
kosmogonik kontseptsiyasini yaratdi. U Kenigsburg universitetida qirq yil
davomida geografiya professori bo’lib hisoblangan. Kant geografiyasida tabiat
komponentlari (odam ham) haqida ma’lumot beriladi. Uningcha odamzod tabiat
sirlarini qanday bo’lsa shundayligicha to’liq bilishga qodir emas. Odamzod faqat
aql-zakovati doirasidagina fikr yurita olishi mumkin. Uning shunday so’zlari bor:
”Siz menga faqat materiyani bering, men undan Sizga butun dunyoni yaratib
beraman”. Darhaqaqiqat u Quyosh sistemasining paydo bo’lishini (Dekart singari)
changsimon tumanliklarning quyuqlashu vidan hosil bo’ladi degan fikri
avliyolarcha bashorat qilgan edi. Ikkinchidan u Olam issiqlik (energetik) halokat
yoqasiga tabora yoqinlashmoqda degan. Quyosh sovuydi, u vaqt kelganda o’chadi
degan fikrlarni aytgan.
Buyuk geograflardan biri (nemis) Aleksandr Gumboltdir (1769-1859). Uning
nisbati “quruqlikdagi Magellan”. U Janubiy, Markaziy va Shimoliy Amerika,
Yevropa, Rosiya, O’rta Osiyo (Turkiston), Oltoy o’lkalarida bo’lgan. Botanik
Bonplan bilan birgalikda 6000 o’simlik turidan gerbariy to’plagan. Hozirgi
biogeografiya, geomorfolgiya, iqlimshu noslik, gidrogeologiya kabi fanlarga oid
qiziqarli ma’lumotlarni bevosita dalada to’pladi va tahlil qildi, umumgeografik
xulosalar yaratdi.
Charlz Darvin (1809-1882) ham birinchi navbatda geograf-sayyoh bo’lgan. U
“Bigl” kemasida besh yillik dunyo sayohatini o’tagan. Darvin organik dunyoning
evolyutsion qonuniyatini yaratdi.
K.Ritter (1779-1859) geografiya tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk
shaxslardan biri. Uning asosiy asari “Umumiy yer bilimi” hisoblanadi. U singari
birorta olim qiyoslash, hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni tavsiflash,
geografik kontseptsiyaning birligi, narsa va hodisalarni mohirona yozishda undan
o’tadigan bo’lmagan. Osiyo tavsifiga tegishli beshta tomni P.P.Semyonov
(SemyonovTyanshanskiy) rus tiliga tarjima qilgan bo’lib Ritter to’g’risida shunday
iliq so’zlarni gapirgan: “Umumiy yer bilimi haqidagi fanlarning o’lmas siymosi”.
Ritterning ikkinchi asari universitet talabalariga mo’ljallangan “Umumiy yer
bilimi” kursi bo’lgan. Ritterning asosiy g’oyasi: “Geografiya (ya’ni umumiy yer
bilimi) jami yerni o’rganadi”.
A.Gettner (1859-1941) singari geografiya fanining sof hududiy (xorologik)
mohiyatini uzluksiz targ’ib etgan tadqiqotchi bo’lmagan. Lekin u geografiya bilan
tarix fanini bir-biriga yaqinlashtirish mutlaq mumkin emas deb Kant g’oyasini
yoqlab chiqadi.
59
Frantsuz geografi Eliza Reklyu (1830-1905) uchta yirik geografik asar
yaratgan. (“Zemlya”, 1867 y.- 6 tomli, “Er va el”, 1876- 1895 y.-19 tomli, “Inson
va Yer”, 1905-1908 y.- 6 tomli) U “Inson va Yer” asariga epigraf tariqasida
quyidagi go’zal iborani keltirgan: “Geografiya insonga nisbatan makondagi
tarixdan bo’lak narsa emas, tarix esa o’tmish geografiyasidir”. Reklyu “geografik
muhit” tushunchasini ko’p ishlatgan.
Ruslarning dunyo aylanasi bo’ylab qilgan sayohatini I.F.Kruzenshtern va
Yu.F.Lisyanskiy ekspeditsiyasi (1803-1806 y.) boshlab berdi. Rus dengizchi
sayyohlaridan O.E.Kotsebu, F.P.Litke, O.S.Makarov, N.N.Mikluxo-Maklay,
I.M.Simonov va boshqalar okean va undagi orollarni o’rgangan. 1845 yilda
birinchi bor Rus geografiya jamiyati ta’sis etildi. Geografiya jamiyatining “Oltin
davri” XIX asrning oxirgi choragiga to’g’ri keladi. Bu davrda N.M.Prjevalskiy,
G.N.Potanin, M.V.Pevtsov va boshqalar, Markaziy Osiyoni tekshirdilar.
Nazariyotchi geograflardan iqlimshu nos A.I.Voyekov, geodezist A.A.Tillo, muz
davrining tadqiqotchisi P.A.Kropotkin, biogeograf N.A.Severtsev, geologlardan
I.M.Mushketov va V.A.Obruchevlarni alohida eslatib o’tish joiz.
D.N.Anuchinning (1843-1923) Moskva geografiya maktabi 1884 yilda
Moskva Davlat Universitetida shakllandi. Olim kafedrani boshqardi va “Umumiy
yer bilimi” kursini o’qidi. Uningcha geografiya “Yer yuzasining tabiatini
o’rganishi lozim. U geografiyani ikki qismga: umumiy yer bilimi va o’lkashu
noslikka ajratdi. Birinchisi Yer yuzasidagi tabiiy geografik komponentlar
majmuasini, ikkinchisi tabiiy kompleksini odam bilan birgalikda o’rganadi.
V.V.Dokuchayevning (1846-1903) Peterburg maktabi geografiya nazariyoti
va amaliyotini rivojlantirdi. Tuproqshu noslikka asos soldi. “Tuproq-landshaftning
ko’zgusi” degan edi olim. Tabiat zonalari haqidagi ta’limotni yaratdi.
XVII asr o’rtalaridan XIX asr o’rtalariga qadar bo’lgan bosqichda Yevropada
Do'stlaringiz bilan baham: |