Geografiyasi



Download 2,74 Mb.
Pdf ko'rish
bet56/212
Sana31.12.2021
Hajmi2,74 Mb.
#245748
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   212
Bog'liq
Inson geografiyasi qollanma

“sanoat  inqilobi”  davri  bo’lib,  manufaktura  (qo’l  bilan  ishlab  chiqarish) 
bosqichidan  fabrika-zavod  ishlab  chiqarish  bosqichiga  o’tayotganligi  bilan 
harakterlanadi.  Yevropa  mamlakatlarida  industrlashtirish,  sanoatning  moddiy 
ishlab  chiqarishning  bosh  sohasiga  aylanishi  jarayoni  boshlandi.  Bug’ 
mashinasining  ixtiro  qilinishi  esa  sanoat  va  transportda  inqilobiy  o’zgarishlarga 
sabab bo’ldi. 
Evropada  ishlab  chiqarish  kuchlarining  jadal  rivojlanishiga  sanoat  inqilobi 
g’oyat kuchli ta’sir etdi. Jahon iqtisodiyotida Yevropa so’ngra, 1776 yilda tashkil 
topgan  AQSh  katta  o’rin  tuta  boshladi.  Angliya  jahon  mamlakatlari  o’rtasida 
sanoat,  savdo,  moliya  va  harbiy  jihatdan  yetakchi  mavqega  ega  bo’ldi.  London 
jahondagi  eng  yirik  shahar,  port  va  moliya  markaziga  aylandi.  1870  yil  jahon 
sanoat  ishlab  chiqarishning  33,0  foizi  Angliya  hissasiga,  25,0  foizi  esa  AQSh 
hissasiga to’g’ri kelar edi. Britaniyaning umumiy maydoni 22,0 mln.km.kv bo’lgan 
(Hindiston,  Kanada,  Avstraliya,  Janubiy  Amerikada)  hududlarni  o’ziga  qaratib 
oldi. Ispaniya esa o’zining Lotin Amerikasidagi deyarli barcha mustamlakalaridan 
ajrab  qoldi.  (Lotin  Amerikasidagi  1810-1825  yillardagi  milliy  ozodlik  harakati 
natijasida.)  Bu  holat  Angliyani  jahon  iqtisodiyoti  va  siyosiy  kartasida  haddan 
tashqari katta o’rin tutishiga olib keldi. 


60 
 
Bu  bosqichning  bosh  iqtisodiy  xususiyatlari  xo’jalikning  yanada 
baynalminallashu vi va xalqaro geografik  mehnat taqsimotining chuqurlashuvidir. 
Xalqaro savdoda mustamlakalar o’rni quyidagi omillar bilan belgilanar edi. 
1.  Mustamlakalar  tor  doiradagi  qimmatbaho  mahsulotlarni  yetkazib 
berishdan  tashqari  rivojlangan  plantatsiya  xo’jaligi  (tropik  dehqonchilik) 
mahsulotlarini  yetkazib  bera  boshladi.  “Eski  dunyo”  dan  “Yangi  dunyo”  ga 
shakarqamish,  kofe,  choy,  paxta  ekinlari  o’tgan  bo’lsa,  aksincha  ulardan 
makkajo’xori, kartoshka, pamidor, kakao, tamaki ekinlari keltirilgan. 
2. Mustamlakalar plantatsiya xo’jaliklari uchun ishchi kuchi yetkazib berdi. 
Qul savdosi rivojlandi, bundan Afrika katta zarar ko’rdi. 
3.  Mustamlakalar  metropoliyalar  uchun  sanoat  mahsulotlari  sotadigan 
bozorga aylandi. Dastlabki ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish kontseptsiyalari 
ham  yuzaga  keldi.  Masalan,  nemis  iqtisodchisi  va  iqtisodiy  -  geografi 
I.Tyunenning  (1783-1850)  “Qishloq  xo’jaligini  joylashtirish”  nazariyasi  bevosita 
Germaniya sharoitida bozor munosabatlariga xos yuqori foyda olish bilan bog’liq 
dastlabki ilmiy qarashlardan hisoblanadi. 
Ichki  yonuv  dvigatelini  ixtiro  qilinishi  oqibatida  transport  tarmoqlarida 
yanada  kuchli  o’zgarishlar  ro’y  berdi.  Rossiya,  AQSh  va  Kanadada  dastlabki 
transkontinental  temir  yo’llar  qurildi.  Dengiz  transporti  kontinentlararo  ahamiyat 
kasb  etdi.  (Yelkanli  kemalar  bug’  bilan  yuradigan  kemalar  bilan  almashdi.) 
Suvaysh  va  Panama  kanallarining  qurilishi  tufayli  okeanlararo  yuk  tashish 
yo’nalishlari  shakllandi.  Transportning  rivojlanishi  xalqaro  bozorni  yanada 
kengayishiga olib keldi. 
XX  asr  boshlarida  jahon  mamlakatlarida  ishlab  chiqarish  kuchlari 
taraqqiyoti  ichki  qarama-qarshiliklarga  boyligi,  iqtisodiy  va  siyosiy  notekislik 
bilan harakterlanadi. Bu jarayon ayniqsa, AQSh uchun xos bo’lib, XIX asrning 60-
yillari  oxiridan  iqtisodiy  yuksalish  pallasiga  kirdi.  1913  yilda  AQSh  ning  jahon 
sanoat ishlab chiqarishidagi hissasi 36,0 foizni tashkil qildi. Bu Angliya, Frantsiya, 
Germaniyani  birgalikda  olganda  ham  ko’proq  edi.  Nyu-York  nafaqat  jahondagi 
eng  yirik  shahar  bo’libgina  qolmasdan,  London  va  Parij  shaharlarining  bir  qator 
funktsiyalarini 
o’ziga  oldi  yoki  I.A.Vitver  fikricha,  jahon  xo’jaligi 
“Yevromarkazdan”, “ikki markaz” lilikka aylandi. 
Yevropada  Germaniya  (1871  yilgi  birlashuvdan  so’ng)  iqtisodiy  taraqqiyot 
yo’liga kirib Angliyadan o’tib ketdi. Frantsiya va G’arbiy Yevropadagi boshqa bir 
qator  mamlakatlarda  iqtisodiy  taraqqiyot  nisbatan  sekinroq  ekanligi  bilan 
tavsiflansa, Sharqiy va Janubiy Yevropa mamlakatlarida iqtisodiy taraqqiyot ancha 
bo’sh edi. 
Osiyo  (Yaponiyadan  tashqari),  Afrika  va  Lotin  Amerikasi  mamlakatlari 
iqtisodiy  jihatdan  qoloq,  agrar  xom  ashyo  mamlakatlari  bo’lib  qolaverdi.  Xuddi 
shunday holat Rossiyaning mustamlakasi hisoblangan Turkiston o’lkasi uchun ham 
xos bo’lib, u tipik agrar xom ashyo hududi edi. 
“Buyuk  davlatlar”ning  iqtisodiy  va  harbiy  salohiyati  hamda  “Yevropadagi 
imtiyozli mayda millat”lar (Shvetsiya, Belgiya, Niderlandiya) dunyoni o’zlarining 
ta’sir  darajalariga  kiritish  va  bo’lib  olish  uchun  kurashdilar.  Dastlab,  Afrika  va 
Okeaniya  to’la  bo’lib  olindi.  Germaniya,  Belgiya,  Italiya,  AQSh,  Yaponiyadan 


61 
 
iborat  mustamlakachi  davlatlar  yuzaga  keldi.  Frantsiya  mustamlakalari  kengaydi. 
Buyuk Britaniya o’zining mustamlakalarini kengaytirib, hududini 33,0 mln. kv.km. 
ga yetkazdi. 
Bo’lib  olingan  dunyoni  qayta  bo’lib  olish  uchun  bo’lgan  kurash  birinchi 
jahon  urushiga  (1914-1918)  olib  keldi.  Mustamlaka  qaramligining  shakllari 
o’zgardi.  Buyuk  Britaniya  tarkibidagi  beshta  rivojlangan  ishlab  chiqarish 
munosabatlari ko’chirma qilingan – mustamlakalar dominon maqomiga ega bo’ldi. 
Xitoy,  Eron,  Turkiya  amalda  yarim  mustamlaka  hududlar  bo’lib  qoldi.  XIX  asr 
oxiri  XX  asr  boshlarida  dunyo  iqtisodiy  jihatdan  ham  ta’sir  mintaqalariga  bo’lib 
olindi.  Iqtisodiy  jihatidan  rivojlangan  mamlakatlar  AQSh,  Yevropa  mamlakatlari 
bo’lsa,  Osiyo,  Afrika,  Lotin  Amerikasi,  Avstraliya  va  Okeaniya  mustamlaka  va 
qaram hududlar bo’lib qoldi. 
Ayni  vaqtda,  bu  hududlar  rivojlangan  mamlakatlarning  agrar  xom  ashyo 
rayoniga  aylandi.  Bu  mamlakatlar  oziq-ovqat  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari 
yetkazib berishdan tashqari arzon ishchi kuchi yetkazib beradigan rayon va tayyor 
mahsulotlar  sotiladigan  bozor  ham  edi.  Bir  qator  mamlakatlarda  qishloq  xo’jalik 
ixtisoslashuvi  monokulturaga  (yakka  hokimlikka)  asoslanib  qoldi.  Shuningdek, 
Kanada,  Argentina,  Avstraliya,  Yangi  Zellandiya,  JAR  mamlakatlari  ham  oziq-
ovqat, xom ashyo yetkazib beruvchi mintaqaga aylanadi. 
XX  asrning  20-90  yillari  va  XXI  asr  busag’asida  dunyo  siyosiy  kartasi  va 
jahon xo’jaligida muhim  miqdor va sifat o’zgarishlari yuz berganligi bilan ajralib 
turadi. Dunyo siyosiy kartasidagi o’zgarishlar: 
a)  1917  yil  Rossiyada  oktyabr  to’ntarishi  bilan  bog’liq  jahonning  ikki 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga bo’lib yuborilishi; 
b)  1939-1945  yillardagi  ikkinchi  jahon  urushi  oqibatida  Yevropa  siyosiy 
kartasida Germaniyaning uchga (GFR, GDR va G’arbiy Berlin) bo’linishi; Sharqiy 
Yevropada xalq demokratiyasi shaklidagi davlatlarning (PXR, ChSSR, VXR, RSR, 
BXR,  YuSFR,  AXDR,  GDR,  Osiyoda  –  XXR,  KXDR,  VSR)  Lotin  Amerikasida 
esa 1959 yil Kuba, 1970 yil o’rtalaridan LXDR ning yuzaga kelishi; 
B)  XX  asr  50-yillarning  o’rtalaridan  mustamlaka  va  qaram  hududlarda 
mustaqillik  uchun  kurashning  kuchayishi  oqibatida  Osiyo,  Afrika  va  Lotin 
Amerikasi, Okeaniya hududida 120 dan ortiq mustaqil davlatlarning yuzaga kelishi 
va taraqqiyot yo’liga kirishi bu mamlakatlar dunyo siyosiy kartasida umumiy nom 
bilan “rivojlanayotgan mamlakatlar” deb yuritilishi; 
g) XX asrning 80-yillari o’rtalardan boshlab sotsialistik tuzumning ijtimoiy-
iqtisodiy  tizim  sifatida  tanazzulga  yuz  tutishi,  avvalo  Sharqiy  Yevropa 
mamlakatlarida,  so’ngra  90-yillarning  boshlarida  sobiq  Ittifoq  hududida  sifat 
jihatidan  yangi  mustaqil  davlatlar  –  Polsha,  Chexiya,  Slovakiya,  Vengriya, 
Ruminiya, Bolgariya, Albaniya, Serbiya, Chernegoriya, (Serbiya va Chernegoriya 
birgalikda  Yugoslaviya  ittifoqini  tashkil  qildilar),  Sloveniya,  Xorvatiya,  Bosniya 
va  Gertsegovina  hamda  Latviya,  Litva,  Estoniya,  Belarus,  Moldova,  Gruziya, 
Ozarbayjon,  Armaniston,  Qozog’iston,  Qirg’iziston,  Tojikiston,  O’zbekiston  va 
Turkmanistonning  tashkil  topishi  va  jahon  hamjamiyatiga  qo’shilishi  hamda 
Germaniyaning yagona davlat sifatida birlashuvi; 


62 
 
d)  Yaqin  Sharqda  Isroil-Falastin  muammosining  bosqichma-bosqich  hal 
qilish  jarayonining  boshlanishi  (1993-1999  yillar)  bilan  bog’liq.  Shuningdek  bu 
bosqichdagi asosiy iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar: 
1.  Sanoatning  bir  qator  tarmoqlari,  chunonchi,  elektro-energetika,  neft, 
alyuminiy eritish, samolyotsozlik, plastmassa ishlab chiqarish, transport tizimida – 
avtomobil,  havo,  quvur,  aloqada-radio  tez  rivojlandi.  Qishloq  xo’jaligi  intensiv 
taraqqiyot yo’liga kirdi. 
2.  50-yillardan  boshlab  jahon  xo’jaligida  muhim  sifat  o’zgarishlarga  olib 
kelgan  ilmiy-texnika  inqilobi  (ITI)  boshlandi.  ITI  jamiyatning  yoqilg’i-energetika 
asosiga, mehnat vositalari, mehnat predmetlari va ishlab chiqarish texnologiyasiga 
kuchli ta’sir ko’rsatdi va muhim sifat o’zgarishlari yuz berdi. 
3.  ITI  jahon  xo’jaligida  muhim  tarmoq  o’zgarishlarga  olib  keldi.  Tarmoq 
tarkibida  makro  o’zgarishlar  sanoatni  moddiy  ishlab  chiqarishning  barqaror  va 
samarali  sohasiga  aylanishi,  noishlab  chiqarish  sohalari hissasining  barqaror  ortib 
borishi va qishloq xo’jaligi hissasining qisqarish jarayoni boshlandi. 
4. ITI ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashishiga kuchli ta’sir etdi. 
Ishlab chiqarish kuchlarining joylashishidagi “an’anaviy” omillar bilan bir qatorda 
hududiy  integratsiya,  tabiiy  resurslar,  mehnat  resurslari  (“aql  oqimi”)  radio-
elektronikada (ayollar mehnatidan keng foydalanish), transport, infrastruktura, fan, 
talab va ekologik omillarning roli kuchayganligi bilan ajralib turadi. 
Ayni  vaqtda  aholi  ko’payishining  tezlashu  vi  (demografik  portlash) 
urbanizatsiya jarayonining kengayishi, mehnat jarayonining chuqurlashuvi, mehnat 
resurslari tarkibidagi jiddiy o’zgarishlar va etnik jarayonlar rivojlandi. 

Download 2,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   212




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish