Geografiyasi

Madaniyat geografiyasi – inson geografiyasining bir qismi bo’lib, madaniy 
farqlarning  hududiy  jihatlarini  o’rganuvchi  yo’nalish  hisoblanadi.  Shuningdek,  u 
eng avvalo quyidagicha izohlnadi: 
1. Madaniyat  geografiyasi  kishilarning  hayot  tarzi,  kashfiyotlari,  hudud  va 
ilohiy kuchlarga munosabatlarini o’rganish sifatida tushuniladi.  
2. U  qanday  holatda  va  nima  sababdan  turli  joylarda  turlicha  ko’rinishda 
ifodalanishini  tadqiq  qiladigan  inson  geoografiyasi  tarkibidagi  mustaqil 
yo’nalishdir. 
3. U  madaniyatning  moddiy  (kiyim-kechak,  arxitektura  va  boshq.)  va 
nomoddiy  (tili,  dini  va  e’tiqodi,  hulq-atvori  va  x.k.)  komponentlarini  hududiy 
hususiyatlarini o’rganishni taqozo etadi. 
Madaniyatning  o’ziga  xos  geografik  ko’rinishi  –  bu  tildir.  Til  insoniyat 
madaniyatidagi  mavjud  aloqa  vositasidir.  U  bir  guruh  a’zolarini  bir  birlari  bilan 
o’zaro  cheksiz  xabarlashish  imkonini  beradi.  Biroq  u  bir  til  guruhi  a’zolarini 
boshqa  til  guruhi  a’zolari  bilan  xech  narsa  xabarlasholmasliklariga  ham  sabab 
bo’ladi.  Bugungi  kunda  shevalarni  hisobga  olmaganda  deyarli  3  mingta  tilda 
gapiriladi.  Ma’lumotlarga  qaraganda,  insoniyat  paydo  bo’lgandan  to  hozirgi 
paytgacha so’zlashilgan 4 mingga yaqin til o’z davrida yo’qolib ketgan.  
Insonlar  so’zlashayotgan  tillar  soniga  ko’ra  juda  oddiy  tasniflanadi.  Dunyo 
tillarida  ko’p  insonlar,  mahalliy  tillarda  esa  kamchilik  kishilar  gaplashadilar. 
Dunyo tili sifatida ingliz tili taxminan har o’ninchi kishining ona tilisidir va boshqa 

---

88 
 
ko’p kishilar uchun ikkinchi til sifatida ifodalanadi. Shuningdek, eng ko’p kishilar 
tomonidan so’zlashiladigan xitoy tili o’zining bir qancha dialektlari bilan Sharqiy 
Osiyoda deyarli milliardlab insonlar tilidir. 
Madaniyat geografiyasi aholi so’zlashu vida mavjud bo’lgan til oilalarini ham 
o’rganadi. Yer shari aholisi quyidagi til oilalariga mansub: 
1. Ural til oilasi - Rossiyani Yevropa qismlari va Sibir xalqlari kiradi. 
2. 0ltoy  til  oilasi  -  Turklar,  mo’g’illar,  O’rta  Osiyoning  Qirg’iziston, 
Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmaniston kabi davlatlar xalqlarini o’z ichiga oladi. 
3. Xitoy-Tibet til oilasi - Sharqiy va Janubiy Osiyo xalqlari. 
4. Malaziya til oilasi - Xind va Tinch okeanidagi xalqlari. 
5. Dravit til oilasi - Hindiston xalqlari. 
6. Monkxmer til oilasi - Hindi-Xitoy mamlakatlari xalqlari. 
7. Semit,  hamit  til  oilasi  -  Janubi-g’arbiy  Osiyo  va  Afrika,  shimoliy  arab 
xalqlari. 
8. Bantu til oilasi - Afrikaning janubiy xalqlari. 
Til  madaniyatning  muhim  ammo  ilmiy  qoidalarga  mos  kelmaydigan  bir 
elementidir.  U  aholining  ba’zi  bir  qismini  bog’laydi,  ammo  boshqa  qismlarini 
ajratadi. U joylardagi o’zgarishlar va rivojlanishlar tezligini va o’zgarmas madaniy 
ko’rinishlarini ko’rsatadi. 
Madaniyat 
geografiyasining 
ikkinchi 
muhim 
tarmog’i  bu  dinlar 
geografiyasidir.  Ma’lumki,  din  jamiyat  hayotida,  kundalik  turmushimizda  juda 
muhim rol o’ynaydi. Bunda davlatning iqtisodiy rivojlanganlik va aholining bilim 
darajasi  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Aholining  diniy  tarkibini  bilish  va  uni  to’g’ri 
baholash dunyoda bo’lib o’tayotgan voqea hamda hodisalarni to’g’ri tushunish va 
anglashga imkon beradi. Shuning uchun ham etnoslarga tavsif berishda ko’pincha 
mutaxassislar ularning diniy mansubligiga e’tibor qaratadilar.  
Turli tarixiy davrlarda diniy va etnik birliklar nisbati turlicha bo’lgan. Ibtidoiy 
jamoa  tuzumida  diniy  va  etnik  chegaralar  o’zaro  mos  kelgan.  Har  bir  xalq 
tomonidan  yaratilgan  xudolar  milliy  xudolar  bo’lib,  ularning  ta’sir  doirasi 
muayyan  qabila  chegarasidan  tashqariga  o’tmagan.  Bu  davrda  har  bir  davlat  va 
unga  tegishli  etnos  o’z  xudolariga,  o’ziga  xos  diniy  tasavvurlariga  ega  bo’lgan. 
Atoqli geograf olim V.P.Maksakovskiy “Siyosiy, etnik va diniy chegaralar bir-biri 
bilan mos tushgan joyda bir millatli mamlakatlar vujudga keladi”, deb juda to’g’ri 
ta’kidlagan edi.  
Jamiyat  taraqqiyoti,  etnik  aloqalarni  kuchayishi  bilan  ancha  katta  diniy 
birliklar  vujudga  keldi,  bir  dinga  bir  necha  xalqlar  e’tiqod  qila  boshlaydilar. 
Keyinchalik bir etnosning ma’lum qismi eski xudolariga sig’inishda davom etsalar, 
boshqalari  yangi dinni qabul  qilish  hollari  tez-tez  ro’y  berib  turdi.  Shunday  qilib, 
xalqlar asta-sekin ko’pxudolikni qabul qila boshladilar. Jahon dinlarining vujudga 
kelishi bilan etnik va diniy chegaralar muvofiqligi barham topadi. Ba’zi holatlarda 
diniy  tafovutlar  til  jihatdan  o’zaro  yaqin  (gollandlar  va  flamandlar;  serblar  va 
xorvatlar va h.k.) aholi guruhlarining milliy chegaralanishida muhim rol o’ynaydi.  
Keyingi  davrlarda  diniy  mansublik  va  etnik  mansublik  o’rtasidagi  aloqalar 
susaya  bordi.  Ko’pgina  yirik  zamonaviy  xalqlar turli  dinlarga  sig’inuvchi kishilar 
guruhlarini  o’zida  birlashtiradi,  ayni  paytda  bitta  dinga  ko’plab  etnoslar  e’tiqod 

---

89 
 
qilishlari ham mumkin. Hozir faqat ba’zan, unda ham shartli ravishda milliy dinlar 
haqida  gapirish  mumkin  (arman-grigorian  cherkovi  –  ko’pchilik  armanlar, 
sintoizm – yaponlarning asosiy qismi, sikxizm – panjobliklarning ma’lum qismi va 
h.k.). 
Ba’zi  mamlakatlarda  hukmron  mavqega  ega  dinga  e’tiqod  qilmaydigan 
deyarli barcha aholi milliy kamsonli guruhlar tarkibiga kiritiladi. Jumladan, Eronda 
nafaqat  armanlar,  assiriyaliklar,  yahudiylar,  shu    bilan  birga  fors  xalqining  bir 
qismi  bo’lgan  gebrlar  (zoroastriylar)  ham  milliy  kamsonli  guruh  sifatida  e’tirof 
etiladi.  Ayrim  arab  davlatlarida  etnik  kamsonli  guruhlarga  nafaqat  musulmon 
bo’lmagan  aholi,  hatto  islomning  mazkur  mamlakatda  hukmron  mavqega  ega 
bo’lmagan mazhabiga mansub guruhlar ham kiritiladi.  
Etnik  birliklarda  bo’lgani  kabi,  diniy  birliklar  uchun  ham  tabaqalashu  v 
xosdir.  Har  bir  din  turli  yo’nalishlar,  mazhablar,  oqimlar  va  sektalarga  bo’linadi. 
Odatda  mamlakatlar  yoki  xalqlar  shartli  ravishda  musulmon,  nasroniy  (xristian), 
budda  dinlariga  ajratiladi,  biroq quyi  taksonomik  darajalarga  tushgan sari  bunday 
bir xillik yo’qola boradi. 
Ayrim  nasroniy  mamlakatlar  diniy  jihatdan  bir  necha  qismlarga  bo’lingan. 
Masalan, nemislar  protestant  (uning ikki oqimiga – lyuteranlik va reformatlik) va 
katolik  dinlariga  e’tiqod  qiladilar;  shveysarlarning  turli  guruhlari  orasida 
protestantlar  (reformatlik)  va  katoliklar  tarqalgan;  shotlandlar  orasida  protestant-
presviterianlar ustunlik qiladi.  
Bitta xalq turli qismlarining har xil diniy oqimlarga mansubligi tufayli uning 
ichida  madaniy-maishiy  tafovutlar  kelib  chiqadi  va  bu  narsa  o’z  navbatida 
etnodiniy  guruhlar  shakllanishiga  olib  keladi.  Bunday  guruhlar  jumlasiga  kurdlar 
orasidagi  yazidlar  diniy  guruhini,  Suriya  va  Livan  arablari  orasida  –  druzlarni, 
misrliklar orasida – kopitlarni misol qilib keltirish mumkin. Buning ustiga, boshqa 
yo’ldosh holatlar ham unga ta’sir etsa diniy tafovut muhim etnotabaqalashu v omili 
bo’lib xizmat qiladi.  
Ayrim mamlakatlarda din kishilar hayotining ko’pgina tomonlariga, ularning 
ijtimoiy-siyosiy  faoliyatiga,  turmush  tarziga  va  madaniyatiga  ta’sir  ko’rsatadi. 
Jahonning  turli  nuqtalarida  ro’y  berayotgan  siyosiy  voqealarni,  agar  u  yerdagi 
diniy  vaziyat  hisobga  olinmasa,  tushunish  qiyin.  XX  asr  70-yillarida  Hindiston 
diniy  jihatdan  ikki  mustaqil  davlatga  bo’lindi,  va  natijada  Pokistondan  ko’pgina 
hindlar,  Hindistondan  esa  musulmonlar  ko’chib  ketdilar.  Bunday  migratsiya 
jarayonida  yigirma  milliondan  ortiq  kishi  ishtirok  etdi.  Turli  diniy  guruhlarga 
mansub  kishilar  orasida  Livan,  Isroil,  Filippin,  Afg’oniston,  Serbiya  va  boshqa 
joylarda  to’qnashuvlar  sodir  bo’ldi.  Avvalo,  turli  siyosiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy 
sabablar  natijasida  kelib  chiqqan  bunday  kelishmovchiliklarda  diniy  omil  muhim 
rol  o’ynadi.  Din  ko’p  mamlakatlar  ichki  siyosiy  hayotiga  jiddiy  ta’sir  ko’rsatadi; 
hatto  ularning  ayrimlarida  siyosiy  partiyalar  va  kasaba  uyushmalari  diniy 
mansublik tamoyili asosida tuzilgan.  
Yuqoridagilardan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  turli  tarixiy  voqealar 
va  hozirda  ro’y  berayotgan  hodisalar  hamda  milliy  munosabatlar  mohiyatini 
tushunish  uchun  o’sha  mamlakat  yoki  mintaqa  aholisi  diniy  tarkibiga  e’tibor 

---

90 
 
qaratish  zarur.  Aholi  diniy  tarkibi  bilan  tanishishdan  avval  quyida  dinlar  tarixi 
haqida qisqacha ma’lumot berilgan:  
Ibtidoiy  jamoa  tuzumining  yemirilishi  va  dastlabki  davlatlar  yuzaga  kelishi 
bilan  ajdodlar  ruhiga  topinish,  dehqonchilik  va  chorvachilikka  xos  ibodatlar 
muhim  ahamiyat  kasb  eta  boshladi,  ruhlarning  ierarxiyasi  paydo  bo’ldi,  alohida 
tabaqa  sifatida  kohinlik  ajralib  chiqdi.  Jamiyat  sinfiy  tabaqalashu  vi  shunda  ham 
o’z aksini topdiki, din oliy va quyi xudolarga (politeizm) bo’lindi, keyinchalik bu 
jarayonlar yakkaxudolikni (monoteizm) keltirib chiqardi. 
Eramizdan avvalgi II ming yillikda hozirgacha saqlanib qolgan dinlar tashkil 
topdi.  Eng  qadimiy  shunday  dinlardan  biri  Old  Osiyoda  yuzaga  kelgan  iudaizm 
bo’lib, u dastlab politezmga asoslangan, keyinchalik monoteizmga o’tgan. Er. av. I 
ming  yillik  boshlarida  shu    mintaqada  boshqa  din  –  zoroastrizm  (uning  asosida 
dualizm  –  yaxshilik  va  yomonlik  o’rtasidagi  kurash  haqidagi  tasavvur  yotadi) 
rivojlana  boshladi,  eramizning  XI  asrida  uning  tarmoqlaridan  biri  –  yazidizm 
paydo  bo’ldi.  Osiyoning boshqa hududlarida politeistik dinlar shakllandi.  Janubiy 
Osiyoda  hukmron  bo’lgan  kasta  tuzumi  orqali  shu hrat  qozongan  braxmanizm  va 
kasta  tuzumini  inkor  qiluvchi  jaynizm  (er.  av.  VI-V  asrlar)  shular  jumlasidandir. 
Er.  av.  VI-V  asrlarda  Xitoyda  deyarli  bir  vaqtda  ikki  falsafiy-axloqiy  ta’limot  – 
daosizm  i  konfusiylik  yuzaga  keldi  va  keyinchalik  ular  alohida  dinlarga  aylandi. 
Yaponiyada  ibtidoiy  jamoa  tuzumi  davridan  bu  mamlakatda  hukmron  bo’lgan 
ajdodlarni hurmatlash va tabiatga topinish asosida sintoizm vujudga keldi.  
Yer  yuzi  bo’ylab  juda  katta  hududlarda  tarqalgan  ayrim  dinlar  jahon  dinlari 
nomini oldilar (odatda ularga buddizm, nasroniylik va islomni kiritadilar). 
Eramizning  I  ming  yilligi  boshlarida  Old  Osiyoda  monoteistik  din  – 
nasroniylik  yuzaga  keldi.  1054  yilda  u  ikki:  pravoslav  va  katolik  yo’nalishlariga 
ajraldi.  XVI  asrda  katolik  dinidagi  islohotlar  natijasida  undan  (Rim  papasi 
hokimiyatini inkor qiluvchi va ilk nasroniylikka qaytishni yoqlovchi) protestantizm 
ajralib  chiqdi.  Protestantizm  bir  qancha  mustaqil  oqimlar  (eng  yiriklari: 
anglikanlar, lyuteranlik, kalvinizm, reformatlar va h.k.) ko’rinishida shakllandi va 
o’z navbatida ular ham mayda bo’lakchalarga bo’linib ketdi. Nasroniylik tarkibida 
yuqorida  qayd  etilgan  uchta  (pravoslav,  katolik  va  protestant)  asosiy  tarmoqdan 
tashqari, yana ikkita nisbatan kam tarqalgan, V asrda shakllanib, diniy marosimlari 
pravoslavlarga yaqin bo’lgan monofisit va nestorian yo’nalishlari mavjud. 
Boshqa monoteistik din – islom –VII asrda arablar orasida shakllandi. Yangi 
din oradan ko’p o’tmay uchta: sunniy, shia va xorijiy yo’nalishlariga ajralib ketdi. 
Sunniylik  va  shialik  o’rtasida  siyosiy  masalalarda,  ayrim  diniy  marosimlar  va 
an’analar  bo’yicha  tafovutlar  mavjud.  Siyosiy  tafovut  shundaki,  agar  sunniylar 
xalifalik  hokimiyatini  yoqlasalar,  shialar  esa  imomat  tarafdoridirlar.  Diniy 
marosimlar va an’analardagi farqlar ham anchagina. Sunniylikda shialikda mavjud 
bo’lgan “Muta”, “Shaxsey-Vaxsey” va boshqa marosimlar yo’q. Sunniylar Makka 
va  Madina  shaharlarini  muqaddas  hisoblasalar,  shialar  Iroqdagi  Karbalo  va  Najaf 
shaharlarini muqaddas deb biladilar. Sunniylar Sunnani butunligicha etirof etadilar, 
shialar  esa  uning  ba’zi  qismlarinigina  tan  olishadi.  Bu  oqimlar  orasida  bunday 
tafovutlar  juda  ko’p,  shu    bilan  birga,  malum  o’xshashliklar  ham  bor.  Masalan, 
mahdiylik  –  oxir  zamon  bo’lishi  va  Mahdiy  (arabcha,  Olloh  tamonidan  to’g’ri 

---

91 
 
yo’lga  yetaklovchi)  kelishi  haqidagi  diniy  ta’limot  ikkala  oqimda  ham  mavjud. 
Xorijiylar  sunniylarga  yaqin  bo’lib,  ular  o’z  izdoshlariga  qattiq  talablarni 
qo’yadilar – zeb-ziynatni qoralaydilar, musiqa va raqsni ta’qiqlaydilar va h.k.