Geografiyasi



Download 2,74 Mb.
Pdf ko'rish
bet205/212
Sana31.12.2021
Hajmi2,74 Mb.
#245748
1   ...   201   202   203   204   205   206   207   208   ...   212
Bog'liq
Inson geografiyasi qollanma

Tog’ adaptiv tipi. Bu tipning shakllanishida asosiy ahamiyatga ega bo’lgan 
ekologik omil – gipoksiya (havoning tarkibida kislorodning miqdori kamligi hodisasi) 
hisoblanadi. 
Baland tog’likda yashovchi aholida uning qanday irqqa kirishidan qat’iy nazar 
moddalar  almashinuvi  jadal,  ko’krak  qafasi  keng,  qonda  eritrotsitlar  ko’p  bo’lishi 
kuzatiladi. 
Markaziy  Osiyo  aholisi  orasida  tog’  adaptiv  tipiga  mansub  populyatsiyalar 
ham  uchraydi  (Qirg’iziston,  Tojikiston,  O’zbekistonning  tog’li  hududlari).  Sahro, 
yarimsahro,  cho’l  adaptiv  tipi  quyosh  nurlanishi  kuchli,  issiq,  quruq,  o’ta 


217 
 
kontinental iqlim sharoitida shakllanadi. Bu tip uchun issiqlikning, ko’p ajralishi, ter 
bezlarining yaxshi rivojlanishi, suvning ko’p iste’mol qilinishi xarakterlidir. Markaziy 
Osiyo hududida yashovchi ko’pchilik aholi shu  adaptiv tipga kiradi. 
Shunday  qilib,  tarixiy  rivojlanish  jarayonida  insoniyat  ekologik  omillar 
ta’sirida  ixtisoslashib,  bir-biridan  ayrim  belgilari  bilan  farq  qiluvchi  adaptiv 
(moslashgan) tiplarga ajralgan. 
Adaptiv  tiplar  irqiy  mansubligidan  qat’iy  nazar,  turning  genofondi  bilan 
belgilanuvchi moslashish mexanizmlari asosida, konkret ekologik muhitga moslashish 
natijasida  shakllangan.  Antropogen  ekosistemalar,  ularning  inson  salomatligiga 
ta’siri. Eng muhim hozirgi zamon antropogen ekosistemalariga shaharlar, qishloqlar, 
transport kommunikatsiyalari kiradi. 
Shaharlarda  tabiat  muhitining  o’zgarishi  yaqqol  namoyon  bo’ladi.  Sanoat  va 
turmush  chiqindilari  tuproqda,  suvda,  o’simliklarda  mikroelementlarning  ko’payib 
ketishiga sabab bo’ladi, shahar aholisining zichligi natijasida yuqumli kasalliklar keng 
tarqaladi.  Havoning  ifloslanganligi  natijasida,  yer  yuzasiga  ultrabinafsha  nurlarning 
ancha  miqdori  yetib  kelmaydi.  Yorug’lik  yetishmasligi  esa  D  avitaminozini 
ko’paytiradi. 
Qishloq 
ekologik 
sistemalari 
o’z  xususiyatlari  jihatidan  shahar 
ekosistemasidan  ancha  farq  qiladi.  Qishloqda  hayvon  va  o’simlik  turlarining  xilma-
xilligi  kuzatiladi.  Hayvonlar  orqali  yuqadigan  yuqumli  va  parazitar  kasalliklar 
qishloqda ko’proq uch-raydi. 
Hozirgi avlod ko’z o’ngida mahalliy va regional ekologik inqiroz vaziyatlari 
kuzatilmoqda.  Bunda  inson  tomonidan  o’zgartirilgan  tabiatning  ijtimoiy 
taraqqiyotga ta’sirining keskin ortishi kuzatiladi.  
Insoniyat tarixida ekologik inqirozlar ko’plab kuzatilgan. Ularning natijasida 
millionlab  gektar  yerlar  cho’lga  aylangan,  minglab  o’simlik  va  hayvon  turlari 
qirilib ketgan, o’rmonlarning maydoni qisqargan, gullab yashnagan tsivilizatsiyalar 
inqirozga yuz tutgan.  
Atrof muhitdagi katta ko’lamidagi salbiy ekologik  o’zgarishlar XVII asrdan 
boshlangan va  XX asrning boshlariga kelib yer yuzidagi ekologik sistemalarning 
20%  buzilgan.  XX  asrning  ikkinchi  yarmiga  kelib  qisman  va  to’la  buzilgan 
ekosistemalar  hissasi 63% dan oshdi.  
1960-yillar  oxirida  rivojlangan  g’arb    mamlakatlarda  atrof  muhitning 
ifloslanishiga  qarshi  kuchli  jamoatchilik  harakati  vujudga  kelgan,  dastlabki 
ekologik  qonunlar  qabul  qilingan,  mingga  yaqin  ekologiya  va  rivojlanish 
masalalari bilan shu g’ullanadigan tashkilotlar tuzildi.  
1968- yili 10 ta davlatdan 30 kishidan iborat fan, madaniyat, maorif, biznes 
vakillari  “Rim  klubi”  deb nomlangan  nodavlat tashkilotini  tuzishdi.  Klub  a’zolari 
insoniyatning  hozirgi  va  kelajakdagi  murakkab  ahvolini  muhokama  qilish  va 
inqirozdan chiqish yo’llarini o’rganishni asosiy maqsad deb belgiladilar. 1972 -yil 
13  -martda  Rim  klubi  uchun  tayyorlangan  «O’sish  chegaralari»  ma’ruzasi  e’lon 
qilindi.  Ma’ruzada  sayyoramiz  kelgusi  ekologik  holatini  bashorat  qilish  bo’yicha 
global  model  tahlil  qilingan.  Modelda  sayyorada  o’sishni  va  uning  chegarasini 
belgilaydigan besh asosiy omil: aholi soni, qishloq ho’jalik ishlab chiqarishi, tabiiy 
resurslar, sanoat ishlab chiqarishi va atrof muhitning ifloslanishi asos qilib olingan. 


218 
 
Ma’ruzada  aholi  sonining  ortishi  sur’atlari  va  iste’mol  modeli  o’zgarmasa  XXI 
asrning 30-yillariga kelib chuqur ekologik inqirozlar bashorat qilingan.  
Rim klubining e’lon qilingan keyingi global modellarida (1974; 1990; 1992) 
yangi  sharoitlar  hisobga  olingan,  o’sish  istiqbollariga,  ekologik  xalokat  xavfiga 
qarashlar o’zgargan. 
1972  yil  5  iyunda  Stokgolmda  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  (BMT)ning 
Atrof  muhit  bo’yicha  birinchi  Umumjahon  Konferentsiyasi  o’tkazildi.  Unda  113 
davlat  vakillari  qatnashdilar.  Konferentsiyada  ekologik  yo’naltirilgan  sotsial-
iqtisodiy  rivojlanish  g’oyasi  oldinga  surilgan  bo’lib,  unga  muvofiq  aholi  turmush 
darajasining  ortishi  yashash  muhitining  yomonlashishi  va  tabiiy  sistemalarning 
buzilishiga yo’l qo’ymasligi lozim. 
Ekologik  rivojlanish  davlatlar  o’rtasidagi  munosabatlar  va  iqtisodiyotdagi 
chuqur  o’zgarishlar,  resurslarni  taqsimlash  va  foydalanish  strategiyasida, 
dunyoning  rivojlanishida  tub  burilishni  ko’zda  tutadi.  Ekologik  rivojlanishning 
asosiy  talablari  Konferentsiyada  qabul  qilingan  26  printsipdan  iborat  “Stokgolm 
deklaratsiya”da  keltirilgan.  Bu  printsiplardan  birida  “Har  bir  inson  qulay  atrof 
muhitda  yashash  huquqiga  ega,  uning  sifati  esa  insonlarni  munosib  hayot 
kechirishga va taraqqiyotga erishadigan darajada bo’lishi kerak” deb ta’kidlanadi. 
Qabul qilingan “Tadbirlar rejasi” 109 banddan iborat bo’lib, unda alohida davlatlar 
va  halqaro  hamjamiyat  o’rtasida  atrof-muhitni  muhofaza  qilishning  tashkiliy, 
siyosiy  va  iqtisodiy  masalalari  yoritilgan.  Halqaro  tashkilotlar  faoliyatini 
oshirishga  alohida  e’tibor  ko’rsatilgan.  Konferentsiya  qarori  bilan  uning  ochilish 
kuni 5 iyun Butunjahon atrof muhitni muhofaza qilish kuni deb belgilandi.   
Konferentsiyadan  so’ng,  belgilangan  vazifalarni  amalga  oshirish  uchun 
BMTning  Bosh  assambleyasi  atrof  muhit  bo’yicha  mahsus  dasturi  –  YuNEPni 
tuzdi. YuNEP birinchi navbatda eng dolzarb muammolar – cho’llashish, tuproqlar 
degradatsiyasi,  chuchuk  suv  zaxiralarining  kamayishi,  okeanlarning  ifloslanishi, 
o’rmonlarning  kesilishi,  qimmatli  hayvon  va  o’simlik  turlarining  yo’qolishi 
muammolari  bo’yicha  takliflar  ishlab  chiqishi  kerak  edi.  Butunjahon  atrof-muhit 
jamg’armasi  tashkil  etildi.  Jamg’arma  BMTga  a’zo  davlatlarning  badali  hisobiga 
rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  turli  ekologik  muammolarni  hal  qilish  bo’yicha 
loyihalarni moliyalashtirishi belgilandi. 
Stokgolm 
Konferentsiyasidan 
keyin 
jahon 
hamjamiyati 
ekologik 
yo’naltirilgan  taraqqiyotga  erishish  bo’yicha  dastlabki  qadamlarni  tashladi.  1975 
yili  aholi  soni  4  milliard,  1987  yili  5  milliarddan  oshdi.  Dunyoning  turli 
chekkalaridagi ekologik inqiroz vaziyatlari chuqurlashdi. Orol dengizining qurishi, 
Shimoliy  Afrika  mamlakatlaridagi  qurg’oqchilik,  Chernobil  AES  halokati, 
okeanlarning  neft  mahsulotlari  bilan  ifloslanishi,  “ozon  tuynuklari”  muammolari 
chegara bilmasligi, regional va global oqibatlari bilan namoyon bo’ldi. 
1983 yili BMT Bosh Kotibining tashabbusi bilan Atrof-muhit va rivojlanish 
bo’yicha  xalqaro  komissiyasi  tuzildi.  Norvegiya  bosh  vaziri  G.X.  Bruntland 
boshchiligidagi  komissiya  1987-yili  “Bizning  umumiy  kelajagimiz”  deb 
nomlangan  ma’ruzani  e’lon  qildi.  Ushbu  hujjatda  yirik  ekologik  muammolarni 
iqtisodiy,  ijtimoiy  va  siyosiy  muammolardan  ajralgan  holda  hal  qilib  bo’lmasligi 
bayon  qilindi.  Komissiya  atrof  muhit  uchun  havfsiz  bo’lgan  iqtisodiy-ekologik 


219 
 
rivojlanish davriga o’tish zarurligini yoqlab chiqdi. Ma’ruzada ilk bor jamiyatning 
barqaror  rivojlanish  yo’liga  o’tishi  zarurati  rad  qilib  bo’lmaydigan  hulosalar 
asosida isbotlab berildi. 
Barqaror  rivojlanish  deganda  hozirgi  avlodlar  hayotiy  ehtiyojlarini  kelgusi 
avlodlar  ehtiyojlarini  qondirishga  zarar  yetkazmasdan  amalga  oshiriladigan 
rivojlanish tushuniladi. Barqaror rivojlanish mazmun bo’yicha ekologik rivojlanish 
tushunchasiga juda ham yaqindir. 
1992  yilning  3-14  iyun  kunlarida  Braziliyaning  Rio-  de  -Janeyro  shahrida 
BMTning  Atrof  muhit  va  rivojlanish  bo’yicha  Konferentsiyasi  bo’lib  o’tdi.  Unda 
179  davlatlarning  rahbarlari,  hukumat  vakillari,  ekspertlar,  nodavlat  tashkilotlari, 
ilmiy  va  ishbilarmon  doiralar  vakillari  qatnashdilar.  Bu  vaqtga  kelib  jahonda 
olamshu  mul  voqealar  ro’y  berdi. 1991  yili  Sharqiy  Yevropa  va  sobiq  Ittifoqdagi 
totalitar  sistema  inqirozga  uchradi.  Jahon  urushi  havfi  keskin  kamaydi  va  juda 
katta moliyaviy resurslardan tinchlik maqsadlarida foydalanish imkoniyati vujudga 
keldi. 
Bundan  tashqari  Konferentsiya  doirasida  Iqlim  o’zgarishi  bo’yicha 
chegaraviy  Konventsiya  va  Biologik  xilma-xillikni  saqlash  Konventsiyalari 
tayyorlandi. 27 printsipdan iborat “Rio deklaratsiya” xalqaro huquqiy hujjat bo’lib, 
unga  ko’ra  davlatlar  boshqa  mamlakatlarning  muhitiga  zarar  yetkazadigan  har 
qanday  faoliyat  uchun  javobgarlikni  tan  olishi,  ekologik  qonunchilikning 
samaradorligini  oshirish,  falokatlardan  ogohlantirish,  ekologik  havf  manbalarini 
boshqa davlatlar hududiga o’tkazmaslikka chaqiradi. 

Download 2,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   201   202   203   204   205   206   207   208   ...   212




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish