|
Hududiy mehnat taqsimoti – ishlab chiqarish kuchlarini oqilona
joylashtirishning asosidir. Ayni vaqtda hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy
rayonlarining shakllanishi bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir. Shuning
uchun ham hududiy mehnat taqsimoti rayonlarning tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlari bilan chambarchas bog’liq, xo’jalik iktisoslashu vining samarali
yo’nalishlarini ifodalaydi. Bunday xo’jalik ixtisoslashuvi xuddudagi eng qulay va
samarali
bo’lgan alohida mahsulotlarni yetishtirishga (dehqonchilikda-
bog’dorchilik, uzumchilik, sabzavot-polizchilik kabi mahsulotlar yoki
chorvachilikda - sut, go’sht, jun, tuxum, parranda go’shti yetishtirish, sanoatda -
metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, engil va oziq-ovqat tarmoqlari mahsulotlari
yetkazib berish va kurort xo’jaligi va boshqalar) hatto ana shu mahsulotlarning bir
turi yoki qishloq xo’jalik ekinlarining bir navini, ma’lum detalni yoki uning bir
qismini ishlab chiqarishga ixtisoslashuv bilan bog’liqdir.
Ana shunday xo’jalik ixtisoslashuvi alohida shakllanadigan ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlar – geografik mehnat taqsimoti yoki uning sinonimi hududiy
mehnat taqsimoti deb yuritiladi. Hududiy mehnat taqsimoti juda murakkab
tushuncha bo’lib, xo’jalik jihatidan turlicha ixtisoslashuv darajasidagi hududlar
o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar tizimini ifodalaydi. Bunday iqtisodiy aloqalar rayon,
mamlakat, jahon miqyosida mineral xom-ashyo, xilma-xil tovarlar almashu vidan
iborat o’zaro foydali bo’lgan jarayondir.
N.N.Baranskiy hududiy mehnat taqsimoti tushunchasini “juda muhim
tushuncha, to’g’rirog’i tarmoqlarni ham, iqtisodiy rayonlarni ham o’zaro bog’lab
turuvchi tushunchalar tizimi” dan iborat deb hisoblaydi.
Hududiy mehnat taqsimotining moddiy elementlari rayonlar va mamlakatlar,
shaharlar va shahar aglomeratsiyalari, sanoatlashgan mintaqa, markaz, tugun va
rayon, qishloq xo’jalik mintaqalari va rayonlari, ishlab chiqarishni tashkil etishning
xilma-xil shakllari, sihat-salomatlik va dam olish majmualaridan iborat.
Hududiy mehnat taqsimoti mohiyatiga ko’ra-jamiyat miqyosida tarmoq va
tarmoqlararo hamda ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridagi (ichidagi) mehnat
taqsimotiga bo’linadi.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti ishlab chiqarish kuchlarining «vaqt» mobaynidagi
taraqqiyot bosqichlarini ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyotining muayyani bosqichida
(neolit davrida) chorvachilikdan dehqonchilikning ajralib chiqishi, keyinrok
hunarmandchilikning ajralib chiqishi bilan mehnat taqsimoti ijtimoiylashib, sifat
jihatidan rivojlanib bordi. Hunarmandchilikning rivojlanishi, savdo-sotig’ning
203
o’sishi bilan ishlab chiqarishning tabaqalanishi jarayoni kuchaydi va bugungi
murakkab ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimotining shakllanishiga olib keldi.
Ishlab chiqarishning tarmoq mehnat taqsimoti iqtisodiyotining yirik
tarmoqlariga, chunonchi, sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va infrastrukturadagi
bo’linishni ifodalaydi. Tarmoqlararo mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning
tarkiban murakkablashib borish jarayonidir, chunonchi, sanoatda undiruvchi va
ishlov beruvchi sanoat tarmoqlari, bular ham o’z navbatida yokilg’i-energetika,
metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, engil va oziq-ovqat sanoatiga, qishloq
xo’jaligi – dehqonchilik va chorvachilikga, transport esa quruqlik, suv va havo
transport tarmoqlariga, infrastruktura esa g’oyat tabaqalashgan ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish tarmoqlariga bo’linishidir.
Monopoliyalar, kontsernlar, assotsiatsiyalar, korxonalar, jamoa xo’jaliklari,
firmalar va boshqalar ishlab chiqarishning xilma-xil shakllaridagi mehnat taqsimoti
- mahalliy yoki lokal mehnat taqsimotidir.
Bir mamlakat doirasida rivojlanadigan, mamlakatning tabiiy, iqtisodiy-
ijtimoiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan iqtisodiyot sohalarining ixtisoslashuv
jarayoni mamlakat mehnat taqsimoti deyiladi. Bunday mehnat taqsimotida
mamlakatning turli qismlari ishlab chiqarishning bir yoki bir necha sohalariga
ixtisoslashadi. Chunonchi, sobiq ittifoq sharoitida 15 ta ittifoqdosh respublikalar
iqtisodiyotining ixtisoslashuvidan tarkib topgan Butunittifoq mehnat taqsimoti
shakllangan edi. Butunittifoq mehnat taqsimoti doirasida Markaziy, shimoli-
g’arbiy, Ural, Donetsk-Dnepr bo’yi iqtisodiy rayonlari ishlab chiqarish kuchlari
rivojlangan, sanoatlashgan rayonlar hisoblansa, O’zbekiston, Qirg’iziston,
Tojikiston va Turkmaniston Respublikalaridan iborat O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni
mineral xom-ashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlari (paxta, bog’dorchilik,
sabzavotchilik, chorvachilik) yetkazib berishga ixtisoslashganligi bilan ajralib
turgan.
O’zbekiston mehnat taqsimotida Toshkent, Zarafshon va Farg’ona iqtisodiy
rayonlarining ishlab chiqarish kuchlari bir muncha rivojlangan, sanoati taraqqiy
etgan, ayni vaqtda qishloq xo’jaligi rayonlari - Surxondaryo, Kashqadaryo,
Buxoro-Qizilqum, Mirzacho’l iqtisodiy rayonlari esa tabiiy resurslar jadal
o’zlashtirilayotganligi, qishloq xo’jaligini istiqbolda rivojlantirish imkoniyatlari
g’oyat katta ekanligi bilan ajralib turadi.
Mintaqalararo yoki mintaqaviy mehnat taqsimoti tabiiy-geografik jihatdan
yaxlit hududlardagi ikki va undan ortiq mamlakatlar guruhi o’rtasida shakllangan
ishlab chiqarish ixtisoslashuvini ifodalaydi. Jumladan, g’arbiy Yevropa
mamlakatlari doirasida “Umumiy bozor” shakllangan mintaqaviy mehnat
taqsimotini ifodalaydi. Keyingi yillarda bunday mintaqaviy mehnat taqsimoti Lotin
Amerikasi, Janubi-Sharqiy, Janubiy va Janubi-g’arbiy Osiyo, shimoli-g’arbiy,
Markaziy, Sharqiy Afrika, Shimoliy Amerikada shakllanmoqda. Yaqin istiqbolda
O’zbekiston, Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston va Turkmanistondan iborat
Markaziy
Osiyo
mintaqaviy
mehnat
taqsimotiga
asoslangan
iqtisodiy
birlashmaning shakllanishi bu mintaqadagi murakkab tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va
ekologik muammolar yechimlarini ishlab chiqish va hal qilish negizida ishlab
chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish imkonini beradi.
204
Do'stlaringiz bilan baham: |
