|
Moliyaviy imtiyozlar. U o’z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi.
Ularga kommunal xizmatlarning arzonligi, yer maydonlari va ishlab chiqarish
binolari, ijara haqini kamaytirish, imtiyozli kreditlar berish kiradi;
Ma’muriy imtiyozlar. Korxonalarni ro’yxatdan o’tkazish va xorijiy
fuqarolar kirib-chiqishini engillashtirish, Shuningdek turli xizmatlar ko’rsatish
maqsadida ma’muriyat tomonidan maxsus hududlar ajratilishi.
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning jahon tajribasi ularning umumiy
yutuqlari, umumiy xususiyatlari va rivojlanishining o’ziga xos tomonlari haqida
ma’lum bir xulosalar chiqarishga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlardagi
erkin iqtisodiy hududlar yaxshi rejalashtirilganligi va ularni boshqarishning
moslashu vchanligiga bog’liqdir.
Bu hududlarni tashkil qilish ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan juda foydali bo’lib,
ko’plab ish o’rinlarini tashkil qilishda, xalqaro tovar ayirboshlashni jonlantirishda,
tashqi savdo aloqalari natijalarini yaxshilashda, ilmiy-ishlab chiqarish salohiyatini
oshirishda katta rol o’ynaydi.
Rivojlanayotgan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar ham o’ziga xos qator
o’xshashliklarga egadirlar.
Birinchidan, bu davlatlarda eksport-ishlab chiqarish hududlari (EIChH) keng
tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EIChH tashkil qilishga qator iqtisodiy sabablar,
avvalambor, eksport uchun sanoat tovarlari ishlab chiqarishni rivojlantirish,
mamlakatga xorijiy kapital, ilgor fan va texnika, zamonaviy texnik axborotlar jalb
qilish zaruriyati kabi sabablar turtki bo’ladi.
Ikkinchidan, erkin iqtisodiy hududlardagi xo’jalik yuritish rejimi xorijiy
ishbilarmonlar uchun erkinroq va imtiyozli bo’ladi. Bu erkin iqtisodiy hududlar
orasida xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog’liqdir.
201
Uchinchidan, erkin iqtisodiy hududlar faoliyati davomida ular faoliyatining
tovar-sanoat diversifikatsiyasi ro’y beradi. Zamonaviy ITI yangi va yuqori
texnologiya ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan ilmtalab ishlab chiqarish
jamlangan erkin iqtisodiy hududlarni ilgor o’rinlarga olib chiqadi.
Rivojlanayotgan davlatlar orasida Xitoyda maxsus iqtisodiy hududlar
sezilarli rivojlandi. 80-yillarning boshlarida maxsus hududlarga birlashtirilgan
kichik-kichik hududlar bilan boshlagan Xitoy hukumati 90-yillarning boshlarida
bunday hududlarni yuzlab kvadrat kilometrga yoydi. Malakatda va xorijda
mashhur bo’lgan “Shenchjen”, “Chjuxay”, “Syamen”, “Shantou”, “Xaynan”dan
tashqari mamlakatda texnik-iqtisodiy hududlar (yigirmadan ortiq) va yangi va
yuqori texnikani rivojlantirish hududlari - texnoparklar ham sezilarli rivojlandi.
Shanxaydagi “Pudun” iqtisodiy rivojlanish hududiga alohida rol ajratilgan. Bu
loyihaga ko’ra “Pudun” hududi bir necha o’n yil mobaynida Shanxayni Osiyo-
Tinch okeani mintaqasidagi yirik savdo va moliyaviy markazga aylantiradi.
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilish Xitoy hukumati tomonidan 70-yillar
oxirida e’lon qilingan “ochiq eshiklar” tashqi iqtisodiy siyosatning tashqiliy bir
qismi bo’lib qoldi. Erkin iqtisodiy hududlar rivojlantirish modelini tanlashda Xitoy
rahbariyati mamlakatning joriy ehtiyojlari va bunday hududlar tashkil qilishning
xorijiy tajribalarini e’tiborga oldi. Singapur, Tayvan va AQSh tajribasi alohida
e’tibor bilan o’rganildi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishga tayoyrgarlik
davrida ular faoliyatining bir necha variantlari taklif qilindi. Natijada eksportga,
xorijiy kapitalni jalb qilishga, shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyasini
yaxshilashga yunaltirilgan EIH tanlab olindi. Maxsus iqtisodiy hududlar ochiq
eshiklar siyosatini amalga oshirgan holda, mamlakatning boshqa tumanlarini
bog’lab turuvchi rolini o’ynay boshladi.
Xitoydagi maxsus iqtisodiy hududlar va boshqa imtiyozli investitsion
iqlimdagi tumanlar faoliyatining amaliyoti Shubhasiz muvaffaqiyatga erishdi.
Xitoylik va xorijiy mutaxassislar EIH erishgan yutuqlar qatoriga avvalo, barqaror
iqtisodiy o’sish sur’ati, hududlarga ko’p miqdorda xorijiy investitsyalarning jalb
qilinishi, mehnat unumdorligining sezilarli o’sishi va nihoyat, aholi turmush
darajasining o’sishini kiritishadi.
Erkin iqtisodiy hududlar muvaffaqiyati haqida guvohlik beruvchi
misollardan tashqari ularni tashkil qilishda muvaffaqiyatsizlikka ham uchralgan.
Masalan, Shri-Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli
ko’rinishdagi erkin iqtisodiy hududlar nafaqat muvaffaqiyatsizlikka uchradi balki
umuman faoliyatini to’xtatdi. Buning asosiy sabablariga siyosiy, iqtisodiy,
tashkiliy sabablarni ko’rsatish mumkin.
Siyosiy sabablar mamlakatdagi umumiy siyosiy beqarorlik, fuqarolar
kelishmovchiliklari va boshqalardir. Iqtisodiy sabablarga avvalo, erkin iqtisodiy
hududlardagi investor nuqtai nazaridan juda murakkab investitsion rejim haqidagi
qonunchilik kiradi. EIHdagi byurokratik bashqaruv, hududda investorlarni
ro’yxatga olishda kerak bo’lmagan protseduralar mavjudligi, hudud ustunliklarini
yomon reklama qilinishi ham erkin iqtisodiy hududlar taqdiriga sezilarli ta’sir
ko’rsatadi.
202
Do'stlaringiz bilan baham: |
