Geografiyasi

9-mavzu: Iqtisodiy geografiya 
 

---

115 
 
Umuman  tarmoq  deganda  korxonalarning  ma’lum  o’xshash  xususiyatlariga 
ko’ra guruhlanishi tushuniladi. Sanoat tarmoqlari odatda uch asosiy mezon asosida 
ajratiladi. Ular:  

  Xom  ashyo  birligi  bo’yicha  ajratilgan  sanoat  tarmoqlari  (mashinasozlik 
va  metallni  qayta  ishlash,  o’rmon,  yog’ochni  qayta  ishlash  va  tsellyuloza-qog’oz 
sanoati va h.k.); 

 
Iste’mol  birligi,  ya’ni  muayyan  maqsadda  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi 
tarmoqlar (yengil va oziq-ovqat, qurilish, elektr energetika va b.); 

  Texnologik  jarayon  asosida  tashkil  etilgan  sanoat  tarmog’i  (kimyo 
sanoati) 
 
Sanoatning  tarmoqlar  tizimi  nihoyatda  murakkab  va  u  borgan  sari  o’zgarib 
bormoqda.  Eng  yirik  tarmoqlar  sifatida  yoqilg’i,  energetika,  qora  va  rangli 
metallurgiya,  kimyo  va  neftni  qayta  ishlash,  mashinasozlik  va  metallni  qayta 
ishlash, qurilish, o’rmon, yog’ochni qayta ishlash, tsellyuloza-qog’oz, yengil, oziq-
ovqat,  poligrafiya  va  boshqalar  ajratiladi.  Ular  ham,  o’z  navbatida,  tarmoq  va 
tarmoqchalardan  iborat.  Bu  jihatdan  mashinasozlik  sanoatining  turlanishi  ayniqsa 
boy; faqat transport mashinasozligining o’zi bir nechta qismlarni o’z ichiga oladi. 
 
Yuqoridagi  tarmoqlar  orasida  eng  an’anaviy,  qadimiy  tarixga  ega  bo’lgani, 
Shubhasiz,  yengil  (to’qimachilik)  sanoatidir.  U  dastavval  manufakturadan 
boshlanib,  so’ngra  yirik  mashina  industriyasiga  o’tdi,  boshqa  sanoat 
tarmoqlarining  rivojlanishiga  turtki  berdi.    Albatta,  oziq-ovqat,  metallni  qayta 
ishlash  sanoatlari  ham  ancha  qadimiy.  Ayni  vaqtda  mashinasozlik,  elektr 
energetika va kimyo nisbatan «yangiroq» bo’lib, ular hozirgi zamon ilmiy-texnika 
taraqqiyotini aks ettiruvchi tarmoqlar jumlasiga kiradi. 
Sanoat  tarmoqlari  og’ir  va  yengil,  ishlab  chiqarish  vositalari  va  iste’mol 
mollari  ishlab  chiqaruvchi  yirik  guruhlarga  (A  va  B)  ajratiladi.  Biroq  bunday 
ajratish  shartli  xususiyatga  ega  bo’lib,  ular  orasidagi  farq  borgan  sari  qisqarib, 
«yupqalashib» bormoqda. 
So’nggi  yillarda  sanoat  tarmoqlari  tarkibida  quyidagi  o’zgarishlar  sodir 
bo’lmoqda: 
-sanoat 
tarmoqlarining 
yanada 
parchalanib 
borishi, 
yangi-yangi 
tarmoqlarning vujudga kelishi; 
-tarmoqlar  orasida  integratsiya  jarayonlarining  rivojlanishi,  tarmoqlararo 
majmualarning shakllanishi; 
-fan-texnika  yutuqlari  bilan  bevosita  bog’liq  tarmoqlarining  tezroq 
rivojlanishi. 
Sanoatning  tarmoqlar  tizimini  baholashda  eng  avvalo  uning  turlanganligini 
(diversifikatsiyalashu  vini)  hamda  yangi  texnologiyalarga  asoslangan,  «yuqori 
qavat»  tarmoqlarining  mavjudligini  e’tiborga  olish  kerak.  Ba’zi  rayonlar  faqat 
tog’-kon,  xom  ashyo  qazib  olishga  ixtisoslashgan,  boshqalarida  esa  asosan 
ta’mirlovchi  sanoat  korxonalari  bo’lishi  mumkin.  Tabiiyki,  bunday  rayonlarning 
sanoati yaxshi rivojlanmagan. 

---

116 
 
Sanoat  tarmoqlarini  hududiy  tashkil  etish  o’ziga  xos  xususiyatga  ega.  Ular 
iqtisodiy  geografik  makonda  yoki  xaritada  nuqtasimon  shaklga  ega.  Demak, 
mazkur  tarmoqda  ishlab  chiqarish  va  hududiy  mujassamlashuv  darajasi  ancha 
yuqori.  Bu  esa  sanoat  ishlab  chiqarishining  qishloq  xo’jaligiga  ko’ra  iqtisodiy 
samaradorligini yuqori bo’lishiga olib keluvchi sabablardan biridir. 
Sanoat  korxonalarini  joylashtirishga  ta’sir  etuvchi  omillar  soni  ko’p.  Ular 
asosan xom ashyo, yoqilg’i, energetika, iste’mol, ishchi kuchi, iqtisodiy geografik 
o’rin  va  boshqalardan  iborat.  Bu  borada  xususan  ekologiya  va  bozor  iqtisodiyoti 
omillarining  ahamiyati  tobora  kuchaymoqda.  Shu    bilan  birga  qayd  etish  joizki, 
turli xil sanoat tarmoqlarini joylashtirish muayyan omillar asosida amalga oshirildi. 
Ularni qisqacha ko’rib chiqamiz.