Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti kartografiya kafedrasi

Relyefning o’zida xos xususiyatlarini o’rganish.

Mayda masshtabli topografik xaritalarda relyef gorizontallar va maxsus shtrixli shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Relyefning tasviri balandliklar va gorizontallarning belgili yozuvlari bilan to’ldiriladi.
“Tekislik va tepalikli hududlar relyefi yirik masshtabli xaritalarda ham gorizontallar va shartli belgilar bilan, ammo ancha umumiylashtirilgan holda tasvirlanadi. Relyefning faqatgina umumiy xususiyatlari ko’rsatiladi, ya’ni uning tarkibi, asosiy shakllari, gorizontal va vertikalligi.
Relyefning gorizontallar bilan ko’rsatilmagan elementlaridan oriyentir vazifasini o’tovchilari va ushbu hududning o’ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchilari ko’rsatiladi, xolos. Shartli belgilardan yanada yirikroq masshtabli xaritalarda foydalaniladi, ammo ularning o’lchamlari bir oz kichikroq bo’ladi.
Tog’li va baland tog’li hududlarning relyefini yaqqol tasvirlash uchun qiyaliklar qoraytiriladi va pog’onama-pog’ona qavatlab rang beriladi hamda gorizontallar bilan tasvirlanadi. Balandlik pog’onalarini gipsometrik ranglash tog’ relyefidagi balandlikning xususiyatlarini yaqqol tasvirlaydi. U to’q sariq rangda bajariladi (relyef qanchalik yuqori bo’lsa, rang shunchalik to’qlashib boradi).
Relyefning xususiyatiga bog’liq holda, gipsometrik ranglashning quyidagi shkalalari qo’llaniladi:
- baland tog’li hududlar: 2000-3000-4000 m va undan baland;
- baland tog’liklardan o’rtacha tog’larga o’tish hududlari: 1400-2000-3000 m va undan baland;
- o’rtacha tog’li hududlar: 1000-1400-2000 m va undan baland;
- past tog’li hududlar: 600-100-1400 m va undan baland.
Baland tog’li relyef tasvirining yaqqolligini oshirish uchun kerakli hollarda gipsometrik ranglash shkalasi birmuncha o’zgartirilishi mumkin. Bitta tog’ tizimi (Nurota tog’ tizimi) chegarasini tasvirlashda gipsometrik ranglashning yagona shkalasi qo’llaniladi. Muzliklar va doimiy qorlarni tasvirlashda gipsometrik ranglash qo’llanilmaydi.
Tog’ relyefining muhim shakllari yaqqolligini oshirish va hajmini ko’rsatish uchun qiyaliklarni soyalashtirish amalga oshiriladi. Soyalashtirish kulrang yoki qo’ng’ir rangda bo’yaladi (qiyalik qanchalik tik bo’lsa, soyalashtiruvchi rangi shunchalik to’q bo’ladi).
Tog’li relyefning o’rtacha balandliklari 500 m dan yuqori, suv ajratgich chiziqlari vodiylarda 300 m dankam bo’lmagan balandlik bo’lsa, soyalashtirish amalga oshiriladi. Relyef soyalashtirilganida, asosiy tog’ cho’qqilari, cho’qqilar qiyaliklarining tikligi va yo’nalishlari, muhim balandliklar va dovonlar aniq namoyon bo’ladi. Cho’qqi qirralarini soyalashtirish uning qiyaliklarini tasvirlashga nisbatan ancha ravshanroq seziladi.
Balandliklardagi yotiq ko’tarilishlar, shuningdek tekisliklarga asta-sekin qo’shilib ketadigan qiyaliklar soyalantirilmaydi.”³

2. 
   Atlas tarkibidagi mavzuli xaritani o’qish, o’rganish, tahlil qilish va baholash