Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasi

Atmosferaning sun’iy (antropogen) ifloslanishi. Atmosfera ifloslaniishning o‘sishi, hattoki inson yashashi kam bo‘lgan joylarda ham deyarli sezilarli ekan. Masalan: AQSH ning Yeluouston—milliy bog‘i — Amerikada eng toza havosi bilan ajaralib turadigan, keyingi 5 yil ichida zarrachalarning o‘rtacha soni 10 marta oshgan.
Kavkaz tog‘lari cho‘qqilarida o‘rnashib olgan chang zarrachalari 1930-1960 yillarda 20 marta ortgan.
Atmosfera ifloslanishining o‘sishi ko‘pigina omillarning hozirga zamon taraqqiyotiga xos bo‘lgan, energaya va metallurgiya sanoati ishlab chiqarishi, avtomobil va samolyot sonining o‘sishi, minglangan tonna chiqindilarning yondirilishi va hokazoning ta’siri natijasi deb qarash lozimdir.
Yer kurrasida kishilarning xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq holda atmosferaga xar yili 500 ming tonna atrofida oltingugurt gazi (SO), sulfit oksidi, azot oksidi, karbonat angidrid va pestitsidlar chiqarilmoqda. Bulardan tashqari sement, ko‘mir, metallurgiya va boshqa sanoat korxonalarida ko‘plab atmosferaga kul, rux, qo‘rg‘oshin. chang va boshqa qattiq, moddalar chiqarilmoqda, shuningdek katta maydonlardagi o‘rmonlarni kesib, yerlarini haydash tufayli tuproq eroziyasi va defolyatsiya kuchaydi, o‘rmon o‘tloqlarida yong‘in ko‘paydi, qishloq xo‘jaligida pestitsidlarni qo‘llanilishi oqibatida atmosfera tarkibida chang, tutun, qurimlar, zaharli ximikatlar miqdorining ko‘payishiga olib keldi.
Ozon muammosi. Atmosferaning 20-30 km oralig‘ida joylashgan o‘ziga xos himoya qobig‘i-ozon (O₃) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan hisoblanadi. Yer yuzida dastlab 1970-yillarda stratosferadagi ozonning kamayishi kuzatildi. 1980-yillarda Antarktida ustida ozonning 50 foiz ga kamayishi qayd qilindi(4-rasm). Ko‘pchilik mutahassislar ozonning kamayishi texnogen yo‘l bilan kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Atmosferada ozon miqdorining o‘zgarishi tabiiy jarayonlar, jumladan, quyosh faolligining o‘zgarishi, boshqa omillar ta’sirida ham o‘zgargan bo‘lishi ham mumkin. Lekin, sabablaridan qat’iy nazar ushbu muammoni ijobiy hal qilish yo‘llarini izlash, choralar ko‘rish lozimdir.
Ozon qatlami insonlar va barcha jonzotlarni quyoshning ultrabinafsha nurlarning zararli ta’siridan himoya qiladi, sayyora-mizni o‘ziga xos isituvchi «qobig‘i» hisoblanadi. Sovutkich-larda ishlatiladigan xlorftorugle-rodlar (freonlar-CFCI₃, CF₂CIF_2, CHCIF₂₎), azot oksidlari ta’sirida ozon parchalanadi.
Yer yuzi qutblarida, ayrim hududlar va yirik shaharlar ustida ozon tuynuklari vujudga kelgan. Ozonning siyraklashuvi natijasida teri raki kasalligi ko‘payadi, ko‘z kasalliklari ortadi, hayvonlarga, o‘simliklarning fotosinte-tik faolligiga ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi kunda ozonning kamayib borishi bilan yuzaga kelayotgan ekologik oqibatlarning oldini olish uchun milliy, mintaqaviy va umumjahon miqyosida tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ozon muammosini hal qilishga qaratilgan Vena Konvensiyasi va mamlakat-larning ozon parchalovchi birikmalarni chiqarishini kamaytirish majburi-yatlarini olish bo‘yicha Monreal bayonnomalari qabul qilingan.