Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

2. KO’LLARNING ISSIQLIK STRITIFIKASIYaSI.
Suv havzalarining issiqlik stratifikasiyasi quyidagilarga bo’linadi:
1) To’g’ri yo’nalishli – bunda suv harorati suv tubidan yuqoriga qarab ko’tarilib boradi.
2) Teskari yo’nalishli – bunda harorat suv tubidan yuqoriga qarab pasayib boradi.
3) Gomotermiya – bunda suv chuqurligiga qarab harorat bir tekisda taqsimlanadi.
F.A.Forel hamma chuchuk suv havzalarini quyidagi 3 guruhga ajratadi.
1) Polyar yoki sovuq ko’llar – bularda yil davomida harorat 4 S dan kam bo’ladi va teskari yo’nalishda bo’ladi.
2) Tropik yoki issiq ko’llar – bularda yil davomida harorat 4 S dan yuqori bo’ladi va to’g’ri yo’nalishli bo’ladi.
3) Mo’tadil iqlim sharoitidagi ko’llar – bularda yozgi harorat 4 S dan yuqori to’g’ri yo’nalishli harorat stratifikasiyasida, qishda esa harorat 4 S dan past va teskari harorat stratifikasiyasida bo’ladi.
3. KO’LLARNING MINERALLANISh BO’YIChA KLASSIFIKASIYaLASh.
Ko’llarning suvi minerallanish bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi.
1. Chuchuk suvli ko’llar – suvdagi tuz miqdori 1% dan kam.
2. Tuzli ko’llar – suvdagi tuz miqdori 1 dan 25% gacha.
3. Sho’r suvli ko’llar – 25% dan yuqori.
Sho’r suvli ko’llarni ba’zida mineralli ko’llar ham deb ataydi. Suvdagi tuz miqdori juda ko’p bo’lgan ko’llar Rap ko’llar deyiladi. Namlik yuqori bo’lgan zonalardagi ko’llarning suvi kam minerallashgan bo’ladi. Bunday ko’llarga Baykal, Onej, Ladoga ko’llari kiradi. Ular suvidagi tuz miqdori 100 mg/l dan kam. Namlik kam bo’lgan zonalardagi ko’llarning suvida esa minerallanish darajasi yuqori bo’ladi. Masalan; Sevan ko’lida sho’rlik darajasi 0,7%, Baxashda 1,2-4,2%, Issiqko’lda 5-8%, Kaspiyda 10-12%. 60 yillarda Orolda sho’rlik darajasi 14-15% bo’lgan, 1991 yilda esa bu ko’rsatkich 30% ga yetgan. 2000 yilga borib 50-80% ni tashkil etgan. Eng sho’r suvlar juda quruq iqlimli ko’llarda bo’ladi Elton va Biskunchak ko’llarida sho’rlik darajasi 200-300% ga teng. Sho’rlikning eng yuqori darajasi O’lik dengizida uchraydi.
4. KO’LLARNING TUZ BALANSI.
Bunda
- yer usti qismidan tuzning kelishi va ketishi
- yer tagidan tuzning kelishi va ketishi
- atmosfera yog’inlari bilan tuzning kelishi
- ko’l yuzasidan tuzning shamol bilan uchib ketishi.
- tuzning ko’l tubiga cho’kishi
- ko’l suvida ma’lum vaqt davomida tuz miqdorining o’zgarishi
Tuz balansining hamma komponentlari vazn birligi (kg) da ifodalanadi.
5. KO’LLARNING GIDROBIOLOGIK HUSUSIYaTI VA SUV MASSASI.
Boshqa suv obyektlari singari ko’llar ham suv organizmlariga, ya’ni gidrobiontlarga boy. Suv organizmlarining oziqlanish (trofik) sharoitiga ko’ra ko’llar quyidagi guruhlarga bo’linadi.
1) Oligotrof ko’llar – oziq moddalari kam va organik moddalar ko’p bo’ladigan, ularni xosil qilish natijasida ko’plab kislorod ajraladigan va suvning yuza qatlamida ko’p darajada kislorod bo’ladigan ko’llar.
3) Distrof ko’llar – bu ko’llar suvida organik moddalar miqdori shunchalik ko’pki, ularning to’liq parchalanmasligi natijasida suv organizmlari uchun zararli holga kelib qolgan.
4) Mizotrof ko’llar – o’rtacha trofik muhitga ega bo’lgan ko’llar.
Uncha katta bo’lmagan ko’llarda tabiiy evollyusiya davomida botqoqlanish jarayon quyidagi ketma-ketlikda boradi oligotrof – mezotrof – yevtrof – distrof ko’llar – botqoqlik.
Ko’llarda ko’p yillar davomida ko’p miqdorda suv to’planib qoladi va bunga suv massasi deyiladi. Suv massalarini bir-biridan ajratish uchun xizmat qiladigan ko’rsatkichlar ularni fizik, ximik va biologik ko’rsatkichlari bo’lib hisoblanadi. Fizik ko’rsatkichlarga suvning harorati zichligi, elektr o’tkazuvchanligi, loyqaligi va tiniqligi kiradi. Ximiyaviy ko’rsatkichlariga – minerallanishi, alohida moylarning bo’lishi, gazlarning bo’lishi kiradi.
Asosiy suv massasi quyidagi modifikasiyalarga bo’linadi.
1) Yuza qatlam suv massasi – bu qatlamda suv harorati ancha isigan bo’lib, epilimnion deyiladi.
2) Chuqur qatlam suv massasi – bu juda kuchli va bir xil suvdan tashkil topgan qatlam bo’lib gipolimnion deyiladi va suvi ancha sovuq bo’ladi.
3) Oraliq suv massasi – bu qatlamda suv harorati keskin ko’tariladi va metalimnion deyiladi.
4) Ko’l tubi suv massasi – bu qatlam ko’l tubidagi yupqa suv massasidir. Bu qatlam suvining yuqori darajada minerallashganligi va o’ziga xos suv organizmlari bilan ajralib turadi.