Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Suv kelishi, mm.
Suv sarfi, mm.
		Yog’inlar	Oqib kirgan suv	Boshqa suvlar	Bug’lanish	Oqib kirgan suv	Boshqa suvlar
Yaxshi oqar ko’llar	Baykal Onega Ontario Viktoriya Ilmen	294 476 800 1453 616	1834 1617 9420 237 12824	800	294 245 650 1374 465	1834 1848 11270 316 12600	975
Yomon oqadigan ko’llar	Jeneva Bologon Michikani Tanganika Kaspiy Orol O’lik dengiz Balxash	1100 631 675 1204 177 82 80 110	15200 817 953 703 842 838 1250 804	133 14 250	800 681 1500 1800 978 920 1580 930	13700 900 76 107 - - -	1800 55
Oqmas ko’llar	Choni (sersuv yillar) Choni (kam suv yillar)	360 270	785 280		555 560	-	610

MUSTAHKAMLASh UChUN SAVOLLAR.

1. 
   Ko’llarning paydo bo’lishidagi shart-sharoitlar nimalardan iborat?
   
2. 
   Kattaligiga qarab ko’llar qanday turlarga ajratiladi?
   
3. 
   Havzasining kelib chiqishiga qarab ko’llar qanday turlarga ajratiladi?
   
4. 
   Ko’llarning morfometrik o’lchamlari nimalardan iborat?
   

M A ‘ R U Z A – 5.
Mavzu: Ko’llarning suv va issiqlik rejimi, minerallanish xususiyatlari, mahofaza qilish choralari - 2 soat.
R EJ A

1. 
   Ko’llar suv balansining qismlarga bo’linishi.
   
2. 
   Ko’llarda suv sathining o’zgarishi.
   
3. 
   Ko’l suvining oqimi.
   
4. 
   Ko’llarning tuz balansi va minerallanish xususiyatlari
   

TAYaNCh IBORALAR.
Kirish qismi, chiqish qismi, suv almashinishi, suv sathining o’zgarishi, ko’l suvining oqimi, oqadigan ko’llar, filtrasiya, oqmaydigan ko’llar, ko’l suvining ko’tarilishi va pasayish intensivligi, suv bug’ining kondensasiyasi, antropogen chiqindi suvlar.
1. KO’LLARDAGI SUV BALANSINING QISMLARGA BO’LINIShI.
Ko’lning chuqurligi – ko’lning har joyida u har xil.
Maksimal chuqurlik
O’rtacha chuqurligi
Ko’rsatib o’tilgan barcha morfometrik hususiyatlari ko’ldagi suv sathining balandligi va o’lchamiga bog’liq bo’ladi.
KO’LLARNING SUV BALANSI.
Suv balansining tenglamasi. Har qanday ko’llarning suv balansi 2 qismga bo’linadi. 1) kirish qismi, 2) chiqish qismi.
1) Kirish qismini atmosfera yog’inlari, yer yuzasidan oqib keladigan suvlar, ko’lning suv yuzasidan suv bo’g’ining kondensasiyasi, yer ostidan oqib keladigan suvlar tashkil qiladi. Yer yuzasidan oqib keladigan suvlar tabiiy (daryo suvlari ) va antropogen (chiqindi suvlar masalan; ekinlar sug’orishdan chiqqan suvlar, sanoat yoki kommunal) suvlar tashkil qiladi.
2) Chiqish qismini (oqadigan ko’llar) – yer yuzasidan oqib ketadigan suvlar yer tagidan oqib ketadigan suvlar (filtrasiya), ko’l suvi sathidan suvning bug’lanishi tashkil qiladi. Yer yuzasidan oqib chiqadigan suvlarga daryolar orqali oqib chiqadigan va xo’jalik ehtiyojlari uchun yig’iladigan suniy suv havzalariga oqib chiqadigan suvlar kiradi. Ko’lning suv balansi undagi suv zahirasining o’zgarishi bilan belgilanadi.
Oqmaydigan ko’llar uchun ham suv balansi shu tenglama bilan hisoblanadi, faqat chiqish qismida ko’ldan chiqib ketadigan suv ko’rsatilmaydi. Misol tariqasida Kaspiy ko’li suv kirish va suv chiqish balansi birday bo’lgan. 1930-1941 yillarda vaziyat keskin o’zgargan, ya’ni suv sathi kamayishi hisobiga bug’lanish ham kamaygan. Keyingi yillarda ham Kaspiyga suvning kelib tushishi undan suv chiqib ketishiga nisbatan kam bo’lib qolavergan va bu holat 1977 yilgacha davom etgan.
1978 yildan boshlab Kaspiy dengizining suvi ko’tarila boshladi. 1978-1986 yillarda suv sathi 1,2 m. ko’tarildi. Bu atmosfera yog’inlarining Volga daryosi atrofidagi rayonlarda va Kaspiy dengizi ustida birmuncha ko’payganligidir deb izohlanadi. 1978-1989 yillarda suv sathining ko’tarilishi 1,4 m.ga yetdi va so’nggi yillarga kelib ko’tarish intensivligi ancha pasaydi.
KO’LLARDAGI SUV BALANSINING STRUKTURASI.
Ko’llarda suv balansining strukturasi deganda suv balansi tenglamasidagi suv kirish va chiqish o’rtasidagi nisbat tushuniladi. Bunda tenglamaning ikkala tomonida ham yog’in va parchalanishning ulushi qo’shib hisoblanishi kerak.
KO’LNING SUV ALMAShINIShI.
Ko’lning suv almashinishi unga tashqaridan keladigan suvning undan chiqib ketadigan suvga nisbatan ahamiyati bilan xarakterlanadi.