Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Turkistonning eng katta suv omborlari.

Nomi	Maydoni (km^2)	Suv hajmi (mln.m^3)	Qaysi dar havzasida.
Buxtarma	5500	53000,0	Irtish
To’xtagul	284,0	19500,0	Norin
Qayroqqum	513,0	4200,0	Sirdaryo
Tuyamo’yin	790,0	7300,0	Amudaryo
Chordara	900,0	5700,0	Sirdaryo
Rogun	180,0	12400,0	Vaxsh
Norak	98,0	10500,0	Vaxsh
Jan. Surxondaryo	65,0	800,0	Surxondaryo
Chorvoq	40,0	2006,0	Chirchiq
Kattaqurg’on	83,6	845,0	Zarafshon
Chimqo’rg’on	44,4	449,0	Qashqadaryo
Andijon	80,0	1750,0	Qoradaryo
Tolimarjon	77,4	2530,0	Amudaryo

Amudaryo havzasidagi eng yirik suv omborlari (V.L.Shuls, 1950).

Nomi	To’yinish manbai manbai (daryo)	To’la suv sig’imi, mln.m^3	Foydlanishga topshirilgan yili
Kattaqurg’on	Zarafshon	845	1941
Qo’yimozor	Zarafshon	300	1957
Uchqizil	Zang kanali (Surxondaryo)	165	1957
Chimqo’rg’on	Qashqadaryo	500	1963
Jan. Surxon	Surxondaryo	800	1962
Pachkamar	G’uzordaryo	280	1967
Tolimarjon	Qarshi kan.	3500	1978
Norak	Amudaryo	10500	1978
Tuyamo’yin	Amudaryo	7300	1979

Sirdaryo havzasidagi eng yirik suv omborlari (V.A.Shuls, 1963).

Nomi	To’yinish manbai (daryo)	To’la suv sig’imi (mln.m^3)	Foydalanishga topshirilgan yili.
Farhod	Sirdaryo	330	1951
Kosonsoy	Kosonsoy	53	1954
Qayroqqum	Sirdaryo	4200	1956
Tuyabo’g’iz	Ohangaron	260	1960
Karkidon	Quvasoy	220	1964
Chordara	Sirdaryo	5700	1966
Bug’un	Aris, Bug’un	400	1967
To’rtko’l	Isfara	90	1973
Chorvoq	Chirchiq	2000	1977
Ohangaron	Ohangaron	340	1980
Tuxtag’ul	Norin	19500	1985
Andijon	Qoradaryo	1750	1985

Suv omborlarining tiplari

8 - MAShG’ULOT
Mavzu: Sun’iy suv havzalarining gidrofaunasenozlari - 2 soat
Ko’rgazmali qurollar va jihozlar: O’zbekistonning tuproq kartasi, Samarqand viloyat tuproq kartasi, O’zbekiston balandlik mintaqalanishi xaritasi.
O’rganish tartibi.
Suv omborlari quyidagi hususiyatlariga qarab turlanishi mumkin; havzasining xarakteri bo’yicha, suv bilan to’ldirish usuli bo’yicha, daryo basseynidagi o’rni bo’yicha, geografik holati bo’yicha, suv chiqishning boshqarish xarakteri bo’yicha.
Sug’orish kanllarining gidrofaunasi bo’yicha ma’lumotlar uncha ko’p emas. Bor ma’lumotlarni keltirib o’tamiz. Jumladan, T.B.Mansurova Farg’ona vodiysining sug’orish kanallaridan makrozoobentosga xos 149 ta tur formalarni topgan, ulardan xironomidlar 94 tur, ninachilar-2, podenoklar-23, diptera-1, vesyanoklar-12, blefaroseridlar-2, deyteroflebiy-1, geleidlar-2, suv kanalari-4, daryochilar-4, mallyuskalar-2, oligoxetlar-2 ta bo’lgan.
Makrozobentsoni tashkil qiluvchi turlar ichida xironomidlar son va miqdor hamda biomassasi bo’yicha dominanatlik qiladilar. Ularni soni va biomassasi bahordan kuzga qarab ortib boradi.
Sirdaryo o’rta qismida joylashgan Jordara suv omboridan Qizilqum kanalini (suv o’tkazishi 200 m³/sek) zooplanktonida Bosmina longirostris, Daphnia cuculatta, Plyllodiaptomus blanci kabilar ko’p uchragan. Zooplanktonni miqdori 39200 ekz/m³ (biomassasi 0,75 g/m³). Planktonda Asplanchna pridonta (zooplankton miqdorini 32% tashkil qiladi), D cucullata (biomassasi 34% ini) kabi dominanat turlar yaxshi rivojlanadi. Yoz faslida Qizilqum kanali planktonida Brachienus calyciflorus, Diaphanasoma braehyurum, Ph blanci kabilar dominantlik qiladi. Zooplanktonning miqdori 68000 ekz/m³ (biomassasi 1-2,5 g/m³) tashkil qiladi.
Sug’orish kanallarining ixtiofaunasi
O’rta Osiyo kanallarining ixtiofaunasi yetarli darajada o’rganilgan emas. Shunga qaramasdan ayrim ma’lumotlar bodir. Jumladan, Chordara suv omboridan suv oladigan Qizilqum kanalida baliqlarning sudak, lesh, plotva, chexon, jerex, laqqa, sazan, amur, bichoq kabi 7 ta turlari topilgan.
Qozog’istonni Irtish Qarag’anda kanalining uzunligi 470 km, uning uzunligi bo’yicha 13 ta suv ombori (maydoni 235 km²) tashkil etilgan. Suvning tuzligi 600 mg/l, suvda erigan kislorod 70-125% ga to’yingan pH=7,5-8,8 suvning oksidlanishi 3,6-14 mg/l. shu uzunlikdagi kanal suv omborlaridagi gidrofauna Irtish daryosining ta’irida yuzaga keladi. Fitoplanktonni o’rtacha biomassasi 0,53-7,49 g/m³ zooplanktonning massasi 1,21-1,56 g/m³ ni tashkil qiladi.
Irtish- Qarag’anda kanalining zoobentos zooo’simtasi ham atrofdagi daryolarning gidrofaunasi hisobiga hosil bo’lgan. Kanal loyida umurtqasiz hayvonlarning miqdori 2,05 ming ekz/m² (biomassasi 0,73 g/m²), betonlar ustida bu miqdor ancha yuqori (29,23 ming ekz/m² biomassasi 6,7 g/m²), lekin toshlar ustida esa ancha pastdir (1,342 ming ekz/m², biomassasi 0,68 g/m²).
Zoobentosni juda katta miqdori 115 ming ekz/m² (biomassasi 61,8 g/m²) loy ustidagi loyqada kuzatilgan. Eng yuqori zoobentosning soni 136 ming ekz/m³ (biomassa 285 g/m²) sal loyqalangan qum-loy ustida kuzatilgan. Eng yuqori zoobentosning soni 136 ming ekz/m² (biomassa 285 g/m²) sal loyqalangan qum loy ustida kuzatilgan. Biomassaning shunday bo’lishiga mallyuskalarni ko’pligi sabab bo’lgan. Qarag’anda-Irtish kanalini turli qismlarida 28 dan 71 tagacha zoobentosga xos gidrofauna turlari topilgan. Baliqlardan karas, yorsh, okun, yeles, totva, sazan, sudan, legs kabilar uchraydi. Kanaldan ayrimj yillari 19,6 t. sazan 11-12 1 lesh balig’i tutilgan.
O’rta Osiyoning eng katta qoraqum kanalida sazan, laqqa, oq amur, sudak, xramulya, karas, levd, qalin peshona, olachipor peshona kabi baliqlar uchraydi. Amudaryoni etak qismidagi sug’orish kanalalrida baliqlarni 34 ta tur va tur vakili yashaydi. Ularga oq amur, sazan, sharq leshi, ship, amudaryo lopatonosi, orol plotvasi, orol jerexi, O’rta Osiyo va Orol usachlari, chexon, laqqa kabilar kiradi.
Qashqadaryo havzasida suv omborlari bilan bog’langan yoki Angar-QamaSshi nomli sug’orish kanallarida 26-28 ta baliq turlari topilgan. Ularga Amudaryo lopatonosi, Zarafshon yelesi, amur chebachoki, Orol shemayasi, ostroluchka, sudak, suzan, rinogobius kabi baliqlar kiradi.
Amudaryodan suv oladigan Qoraqum kanali nva uning uzunligidagi ko’l va suv omborlarida uchraydigan baliqlar asosan daryodan kanalga va undan ko’l hamda suv omborlariga o’tib o’ziga xos ixtiofauna tarkibini tashkil qilgan. 800 km. uzunlikdagi qoraqum kanali va undagi suv omborlarida sazan, laqqa, kaspiy xromulyasi, oq va olachipor qalin peshona, jerex, O’rta Osiyo usachi uchragan bo’lsa keyingi yillarda ular qatoriga oq amur, chexon, karas, amudaryo sakafirunkusi, yeles, plotva, sudak kabilar amayda amur chyobachoki peskar vostrobryushka kabi balqilar ham qo’shimcha rivojlangan. Tutiladigan baliqlarning 66-89% ini plotva, chexon, sudak jerex kamroq sazan va laqqa tashkil qilgan.