|
7 - MAShG’ULOT
Mavzu: Suv omborlarirning morfologik va morfometrik xususiyatlari - 4 soat
Ko’rgazmali qurollar va jihozlar: O’zbekistonning tuproq kartasi, Samarqand viloyat tuproq kartasi, O’zbekiston balandlik mintaqalanishi xaritasi.
O’rganish tartibi.
Suv omborlari quyidagi hususiyatlariga qarab turlanishi mumkin; havzasining xarakteri bo’yicha, suv bilan to’ldirish usuli bo’yicha, daryo basseynidagi o’rni bo’yicha, geografik holati bo’yicha, suv chiqishning boshqarish xarakteri bo’yicha.
Havzasining morfologiyasi bo’yicha suv omborlari tabiiy suv havzasi va hovuzli suv havzasiga bo’linadi. Kattaligi 1 km2 dan oshmaydigan kichik suv omborlariga ko’lmakli suv omborlari deyiladi. Suv bilan to’ldirilishiga qarab ko’lmakli va to’ldiriladigan suv omborlariga bo’linadi. Ko’lmakli suv omborlari ular joylashgan suv havzalaridan to’ldiriladi, to’ldiriladigan suv omborlari esa yonida joylashgan suv havzalari suvidan to’ldiriladi.
Geografik joylanishi bo’yicha suv omborlari tog’li, tog’ yonidagi tekislikdagi va dengiz yonidagi suv omborlariga ajratiladi. Tog’ suv omborlari tog’ daryolarida tashkil qilinadi. Ular odatda qisqa va chuqur bo’ladi. Ular napor hosil qiladi. Ularning qurilishi natijasida daryo suvi sathini 300 m. gacha ko’tarish mumkin. Tog’ yonidagi suv omborlarida suv sathining balandligi 50-100 m. bo’ladi. Tekislikdagi suv omborlari keng va sayoz bo’ladi. Balandligi 30 m. gacha bo’ladi. Dengiz yonidagi suv omborlari dengiz suvlaridan to’ldiriladi.
Daryo basseynida tutgan o’rni bo’yicha suv omborlari yuqorigi va pastki suv omborlariga bo’linadi. Daryolardagi suv omborlari sistemasiga kaskada deyiladi.
Daryo oqimining boshqarish darajasi bo’yicha suv omborlari ko’p yillik, haftalik va sutkalik boshqarishga bo’linadi. Bunda sanoat korxonalari va aholi punktlari suv bilan ta’minlanadi, gidroenergetika ehtiyojini qondiradi, mavsumlararo rostlab turadigan (bunda suv ko’p bo’lgan yillarda suvni jamg’arib, suv yetishmagan vaqtda sarflashga mo’ljallanadi) hamda yillararo rostlaydigan (bunda ko’p suvli yildagi suvni to’plab, kam suvli yilarda foydalaniladi). Morfologik alomatlariga ko’ra daryo o’zanida quriladigan, daryo o’zanidan tashqarida quriladigan suv omborlariga bo’linadi. Birinchi xildagi suv ombori daryo o’zani va suv vodiylariga baland to’g’on ko’rib barpo etiladi. Bunda suv ombori ko’pincha cho’ziq shaklda bo’ladi. Uning to’g’on oldi qismi chuqur bo’lib, uning yuqori qismiga qarab sayozlashadi (Chorvoq, Toshkent, Karkidon va boshqalar). Ikkinchi xildagi suv omborlari daryo o’zanidan chetda bo’lgan tabiiy chuqurlikda barpo etiladi. Bunda suv ombori sayoz bo’lib, qirg’oq qismidan o’rta qismiga chuqurlashib boradi. Daryo o’zanidan tashqarida bo’lgani uchun suv kanallar orqali kiritiladi va chiqariladi (Kattaqo’rg’on, Kuyimozor, Kamashi va boshqalar).
Dars davomida quyidagilarni bajaring.
Xaritadan tabiiy eroziya hisoblangan daryolarning oqimi, vaqtli suvlar: jala, sel va boshqa jarayonlar ta’sirida eroziyaga uchragan hududlarni aniqlash va kotur xaritaga tushirish.
Xaritadan sanoat - qurilish, transport, maishiy - kommunal xo’jalik, yo’llar qurish tufayli eroziyaga uchragan hududlarni aniqlash.
Yaylovlardan noto’g’ri foydalanish, gidrotexnik inshootlar qurish tufayli eroziyaga uchragan hududlarni kontur xaritaga tushirish.
Tuproqni muhofaza qilishda eng muhim vazifa bu eroziyani oldini olish uchun unga qarshi olib boriladigan profilaktik chora – tadbirlar: o’rmonlarni noto’g’ri kesmaslik, eroziyaga uchragan yerlarda chorva mollarini boqishni cheklash yoki tartibga solish, shamol kuchli yerlarda ixotazorlar tashkil etish;
sug’orish qoidalariga va normalariga rioya qilish;
yangi yerlarni o’zlashtirayotganda o’sha territoriyaning kompleks tabiiy geografik xususiyatlarini hisobga olish;
tog’yonbog’irlarida zinapoyasimon daraxtlar polasalarini tashkil etish;
tuproqdan fodalanish jarayonida Yer qonuni asoslariga qai’iy rioya qilish va boshqalar kiradi. Suv eroziyasi tarqalgan rayonlarda uni oldini olish va unga qarshi kurashish uchun quydagi tadbiriy ishlarni amalga oshirish kerak;
1. Tashkiliy xo’jalik tadbirlari. 2. Agrotexnik tadbirlar. 3. O’rmon melorativ tadbirlar. 4. Gidrotexnik tadbirlar. Tadbirlar haqidagi ma’lumotlarni daftaringizga yozib oling.
Do'stlaringiz bilan baham: |
