Гeoгрaфия

өнiмнiң өзiндiк құны 
деп 
аталады.
Мұнайдың өзiндiк құны ол қандай тереңдiктен алынғандығына қарай 
кеннiң мұнайға қаншалықты бай екендiгiне байланысты. Мұнай қазып 
алудың ең арзан әдiсi фонтан әдiсi болып, мұнда мұнай құдықтардан 
кендегі қысым арқылы атылып шығады. Қысым азайғанда оны түрлi 
әдiстермен көтерiп тұрылады. Мұнайды насостардың көмегімен шығарып 
алу да кеңінен таралған. Мұнайды да 
газ секiлдi құбырлар арқылы жiберу оны 
тасудың ең арзан және қауiпсiз әдiсi (темiр 
жолмен тасуға қарағанда 4 есе арзанға 
түседі) болып табылады. Құбыр көлiгi мұнай 
тұтынушыларына бiрқалыпты жеткiзiп 
беруді қамтамасыз етеді. Әр түрлi көлiктерге 
тиеу-түсiрудегi айқын ысырапкершiлiк 
болмайды.
25-сурет. Mүбәрак газы 
http://eduportal.uz

---

37
Алдыңғы уақытта мұнай қай жерден қазып алынса, сол жерде 
өңделетiн. Қазiргi күнде мұнайды қайта өңдеу өнеркәсібінің өнiмдерi 
қай жерде көп тұтынылса, мұнай сол жерге жеткізіліп, өңделедi. Бұлай 
етілмесе, мұнай өнiмдерiнiң әрбір түрiн жiберу үшiн жеке құбырлар 
керек болып, көлiк қаражаттары қымбатқа түседі.
Мемлекетiмiзде жүргiзiлген геологиялық барлау жұмыстарының 
нәтижесiнде көптеген мұнай-газ кендерi табылуда (26-сурет). Соның 
iшiнде, 1992 жылы Наманган облысында Мыңбұлақ мұнай кенi ашылды. 
Мұнайға болған талаптың үздiксiз артып жатқандығын ескеріп, 
Бұхара облысында жылына 5 млн. тонна мұнайды қайта өңдейтiн 
зауыт құрылды. Бұл кәсiпорын 1997 жылдан бастап өнiм бере бастады. 
Қазiрде 50 түрден астам мұнай өнiмдерi өндірілiп жатыр.
Өзбекстанда тұтынуға жетпей жатқан мұнай шет елден 
импорт жасалуда. Қазірде мұнайды қайта өңдеу кәсiпорындары 
бір жылда 11 млн. тонна мұнайды қайта өңдеу қуатына ие.
Дамыған мемлекеттермен салыстырғанда бiзде энергия тұтынуының 
құрамында мұнай өнiмдерiнiң үлесi біршама жоғары. Жанармай-энергетика 
балансында мұнай өнiмдерiнiң үлесi болашақта азаюы қажет. Мұның үшін 
бар автомобиль мен тракторларды жаңа үнемді технологиямен жабдықтау 
керек болады. Бұл көп қаражатты талап ететiн және мейлiнше күрделi 
мiндет. Өйткені, таяу онжылдықтарда да жанармай-энергетика балансында 
мұнайдың үлесi тұрақты сақталып тұрады.
26-сурет. 
Мұнай-газ өлкелер.