GeografiYa HÁm táBİYİy resurslar fakulteti ekonomikaliq hám socialliq geografiYa kafedrasi

Jumıstı orınlaw ushın kerek bolǵan maǵlıwmatlar
Berilgen: Ortasha xalıq sanı boyınsha keste toltırıw kerek
(aqırǵı 3 jıllıq boyınsha)

№	Regionlar xalıq sanı	2017	2018	2019	2020
1	Dúnya júzi	7,500 mln	7,600 mln	7,700 mln	7,800 mln
2	Evropa	742 mln	746 mln	747 183 000	747 mln
3	Aziya	4 504 mln	4,536 mln	4 601 371 000	4,626 mln
4	Arqa Amerika	361 mln	365 mln	366 601 000	368 mln
5	Qubla Amerika	646 mln	649mln	648 121	651 mln
6	Afrika	1 256 miń	1,284 miń	1 308 064 000	1,338 miń
7	Okeaniya va Avstraliya	41 mln	41mln	42mln	43mln

Jumıstı orınlaw maqsetinde qoyılǵan wazıypalar:
1. Xalıqtıń ortasha sanın anıqlaw

№	Regionlar xalıq sanı	2017	2018	2019	2020	Ortasha xalıq sani
1	Dúnya júzi	7,5 mlrd	7,6 mlrd	7,7 mlrd	7,8 mlrd
2	Evropa	742 mln	746 mln	747 mln	747 mln
3	Aziya	4 504 mln	4,536 mln	4 ,6 mlrd	4,626 mln
4	Arqa Amerika	361 mln	365 mln	366,6 mln	368 mln
5	Qubla Amerika	646 mln	649mln	648 121	651 mln
6	Afrika	1 256 mln	1,284 mln	1 308 mln	1,338 mln
7	Okeaniya-Avstraliya	41 mln	41mln	42 mln	43 mln

2. World Population 2019 hám 2020 materiyallarınan paydalanıp demografiyalıq balanstı anıqlań hám kestesin tayarlań

№	Regionlar xalıq sanı	Evropa	Aziya	Arqa Amerika	Qubla Amerika	Afrika	Avstraliya-Okeaniya
1	S0 - xalıq sanı (úyrenılıp atırǵan dáwir bası )
2	N-úyrenılıp atırǵan dáwirdegi tuwılǵanlar sanı
3	M-úyrenılıp atırǵan dáwirdegi ólgenler sanı
4	S0 - xalıq sanı (úyrenılıp atırǵan dáwir bası )
5	P-kelgenler (immigrantlar) sanı v-ketkanlar (emigrantlar) sanı P-V
6	JUWAP

3. Dúnya xalqınıń sanı 2016 -jılǵa kelip, 7 mlrd 400 mln adamǵa jetti. Eger xalıq sanı 2012-jılda 7 mlrd 95 mln adamdı quraǵan bolsa, 2012 - 2016 -jıllar aralıǵinda xalıq neshe procentke kóbeygenligin tabıń. Sheshiw. Salıstırmalı ósiw kórsetkishleri procent arqalı beriledi hám eki dáwır aralıǵında neshe procentke óskenlıgın tómendegishe esaplanadı :
2016-jıldaǵı xalıq sanı (S₁) - 7 400 000 000 adam;
ótken dáwirdegi xalıq sanı (S₀) - 7 095 000 000 adam;
4. Esaplawlardıń nátiyjeleri ulıwmalastırılıp, orınlanǵan jumıstıń analizlengen bayanlamasın dúziw.


6. Qánigelik pánlerinen birewinen jeke lekciya tekstin tayarlaw

Bul bólimde men “Xalıqlar geografiyası” páninen “Dúnya xalqíníń qayta tolísíwí. Xalíqtíń qayta tolísíwíníń túrleri. Demografiyalíq ótiw” degen tema boyınsha lekciya tekstin tayarladım.

DÚNYA XALQÍNÍŃ QAYTA TOLÍSÍWÍ. XALÍQTÍŃ QAYTA TOLÍSÍWÍNÍŃ TÚRLERI. DEMOGRAFIYALÍQ ÓTIW
Joba :
5. 1. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń mánisi, mazmunı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
5. 2. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń túrleri hám ótiw basqıshları
5. 3. Dúnya xalqınıń qayta tolısıwınıń geografiyalıq ózgeshelikleri
5. 1. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń mánisi, mazmunı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
Xalıqtıń qayta tolısıwı, jámiyettıń dawam etiwin támiyinleytuǵın tiykarǵı process bolıp, tuwılıw hám ólim processleriniń nátiyjesinde, insan áwladınıń úzliksiz jańalanıp turıwı bolıp tabıladı yamasa bir áwlad wákilleriniń ornına ekinshi bir áwlad wákilleriniń keliwi yaǵnıy áwlad almasınıwı. Áwladlardıń almasınıwı dawamında (xalıqtıń qayta tolısıwı) onıń sanı, jas hám jınıs quramı ózgeredi. Áwladlardıń almasınıwı, xalıqtıń tábiyiy ósiw kólemin anıqlaw, hár bir áwladtıń ortasha ómir kóriwi, tuwılıw hám ólim processleriniń jıyındısı xalıqtıń tábiyiy háreketi yamasa qayta tolısıwı dep ataladı. Xalıqtıń qayta tolısıwı, xalıqtıń tuwılıwshılıǵı, ólimshiligi hám tábiyiy ósimine baylanıslı. Jámiyette áwladlar almasadı, xalıq qayta tolısadı, nátiyjede xalıqtıń sanı ósedi. Xalıqtıń qayta tolısıwına kóplegen faktorlar tásir kórsetedi. Bular tómendegiler:
1. Tábiyiy-biologiyalıq;
2. Social-ekonomikalıq;
3. Social-mádeniy;
4. Psixologiyalıq;
5. Demografiyalıq.
Tábiyiy-biologiyalıq faktor. Xalıqtıń qayta tolısıwında áhimiyetli faktorlardan biri. Jer júziniń xalqı hár qıylı tábiyiy sharayatta jasaydı, tuwıladı hám óledi. Insannıń tuwılıwı hám óliwi bilogiyalıq hádiyse bolıp, ol tábiyiy sharayat penen tıǵız baylanıslı boladı.
Jámiyettiń dawam etiwin támiyinleytuǵın insan social-ekonomikalıq, social -mádeniy hám psixologiyalıq faktorlar tásirinde qáliplesedi hám rawajlanadı. Xalıqtıń tábiyiy ósiminde onıń jınıs, jas quramı, neke hám ajırasıw processleri de úlken áhmiyetke iye. Bulardıń barlıǵı demografiyalıq faktorlardıń túrine kiredi. Tuwılıw qanshelli kóp bolsa, xalıqtıń sanı da sonshelli artıp baradı, xalıqtıń quramında balalar hám jaslardıń muǵdarı asadı yamasa kerisinshe, tuwılıw kemeyse, jınıs quramında teńsizlik júz berip xalıqtıń jas quramında kekselerdiń muǵdarı asadı hám t.b. Joqarıdaǵı faktorlar xalıqtıń qayta tolısıwına birdey tásir etpeydi.
Social-ekonomikalıq faktor xalıqtıń tábiyiy háreketinde úlken rol oynaydı. Xalıqtıń jasaw sharayatı, den sawlıqtı saqlaw jaǵdayı, hayallardıń jámiyettegi ornı, xalıqtıń materiallıq hám maǵlıwmatlılıq dárejesi hám taǵı basqalar xalıqtıń tábiyiy háreketiniń dárejesin belgilep beredi. Bul faktorlardıń tuwılıw hám ólimge tásiri keri bolıwı da múmkin. Xalıqtıń jasaw sharayatı, materiallıq jaǵdayınıń jaqsılanıwı, medicinalıq xızmet kórsetiw tarawlarınıń rawajlanıwı, ólim kórsetkishin páseytedi, xalıqtıń ortasha ómir kóriw dáwirin uzaytadı. Nátiyjede, xalıqtıń quramında kekselerdiń úlesi kóbeyedi hám óz-ózinen ólim kórsetkishi arta baslaydı.
Xalıqtıń qayta tolısıwı, yaǵnıy áwladlardıń almasıw processi jámiyet rawajlanıwınıń hár túrli basqıshlarında, mámleketlerde, milletlerde ayrıqsha parqlarǵa iye boladı. Xalıqtıń qayta tolısıwı hár bir aymaqtıń tábiyiy, social-ekonomikalıq ortalıǵınıń tásirinde júz beredi hám rawajlanadı. Sol sebepten, xalıqtıń qayta tolısıw kórsetkishleri hár túrli mámleketlerde hár qıylı waqıtlarda bir-birinen parıqlandı. Bul parqlardıń ózine tán qásiyetlerin anıqlawda xalıqtıń qayta tolısıwın ańlatıwshı arnawlı kórsetkishler, yaǵnıy koefficentlerden paydalanıladı. Bular:
Xalıqtıń qayta tolısıwınıń brutto koefficiyenti. Hár bir hayaldıń reproduktiv, yaǵnıy perzent kóriw dáwirinde (15-49 jas) úyrenilip atırǵan dáwirdegi tuwılıw dárejesi saqlanǵan halda, neshe qız perzent kóriwi múmkinligin anıqlap beredi. Bul koefficiyent tómendegi formula arqalı ańlatıladı¹:

R - xalıqtıń qayta tolısıwınıń brutto koefficiyentiniń ańlatpası.
δ - tuwılganlardıń ulıwma sanındaǵı qız balalardıń úlesi (0,488).
-hayallardıń jas toparları boyınsha tuwılıw koefficiyentiniń jıyındısı.
Xalıqtıń qayta tolısıwınıń brutto koefficiyentinde ólim esapqa alınbaydı.