Geografiya fanidan o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan mavzu yuzasidan ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida yozilgan dars ishlanma

Yangi dars bayoni
Reja:
1. Yevrosiyoning geologik tuzilishi.
2. Materikning qazilma boyliklari.
Materik geologik tuzilishiga ko‘ra ko‘p geologik davrlar davomida boshqa materiklar bilan bog‘ liq bo‘lgan.
Agar biz Yevropani o‘zini alohida geologik tarixi taraqqiyotini analiz qilib ko‘radigan bo‘lsak Yevropada to‘rtta tektonik oblastni ajratish mumkin:
1). Sharqiy Yevropa (Rossiya) platformasi (bu platforma kattIq qismining burmali fundamenti asosan paleozoydan oldin tarkib topgan).
2). Kaledon tektonik oblasti, bunda burmalanishning asosiy bosqichlari quyi paleozoyda tugagan.
3). Gersin oblasti, uning glosinklinal taraqqiyoti yuqori paleozoyda tugagan.
4). Yevropaning boshqa hamma hududlarini egallagan Alp oblasti.
Osiyo Yer yuzasining to‘rtdan uch qismidan ortiqrog‘ini turli balandlikdagi va shakldagi tog‘ tizmalari hamda tog‘liklar, yassi tog‘ lik va platolar ishg‘ol qilgan; ular Osiyoning markaziy o‘lkalar orasida Tibet, Eron, va Kichik Osiyo tog‘liklari, Markaziy Osiyoning shimoliy qismidagi hamda Hindiston yarim orolidagi yassi tog‘lik va tog‘liklar ayniqsa katta maydonlarni ishg‘ol qiladi. Ana shu yassi tog‘lik va tog‘ liklarni chekka tog‘lar ulkan yoylar shaklida o‘rab olgan. Bu chekka tog‘lar ba’zi yerlarda bir-birlaridan ajralib, ikkinchi tog‘ kamarini hosil qiladi, ba’zi joylarda esa ular yana yagona tog‘ tuguniga aylanadi. Bu tog‘lar kamari orasidagi eng baland tog‘ tizmalari Kichik Osiyo tog‘ligining shimolidagi Pontiya, janubidagi Tavr, Eron tog‘ligini o‘rab turgan Turkman-Xuroson, Hindikush (shimolda), Zagros, Mekron va Sulaymon tog‘lari (janub va sharqda), Tibet tog‘ligini o‘rab turuvchi Qoraqum va Kunlun (shimolda) hamda Himolay (janubda) tog‘ tizmalaridir.
Osiyoning G‘arbiy Sibir va Turon tekisliklaridan boshqa tekisliklari katta emas. Tekislikar Osiyoning ichki rayonlarida ham, chekkalarida ham bor. Osiyoning pastak tekisliklari uning chekkalarida joylashgan. Tekisliklar tog‘lar bilan o‘ralgan bo‘lib, ular tog‘larda yemirilgan mahsulotlar, asosan allyuvial jinslar bilan tez to‘lib boradi. Shu sababli pastak tekisliklar maydoni ayniqsa dengiz tomonga, ya’ni delta qismlari tomonga o‘sib boradi. Chekkadagi pastak tekisliklarga Mesopotamiya, Hind-Gang, Iravadi, Mekong, Shimoliy Xitoy va Sunlyao (Sungari hamda Lyaoxe daryolari bo‘yida) pasttekisliklarini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Hozirgi paytda Yevrosiyo materigida 2 ta faol geosinklinal mintaqa bor: Alp-Himolay va Tinch okean “olovli halqasi”. Bu mintaqalarda harakatdagi vulqonlar, dahshatli zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi. Bu mintaqa tog‘lari yosh burmali, palaxsali tog‘lar bo‘lib, ba’zi joylarda zanjirli tizimlarni (Alp-Himolay), boshqa joyda tog‘ tugunlarini (masalan, Pomir, Tibet) hosil qiladi. Alp-Himolay geosinklinal mintaqasining O‘rta Yer dengiz qismida Etna, Stromboli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar, bizning o‘lkamiz – O‘rta va Janubiy-Sharqiy Osiyoda halokatli zilzilalar (Ashgabad – 1948, Toshkent – 1966, Hindikush – 2002, Eron – 2003, Indoneziya – 2004, dekabr). Bular yer po‘stining faolligidan dalolat beradi.


Izoh: O‘qituvchi ajratilgan vaqtda o‘z ma’ruzasida aytilgan ma’lumotlarni o‘quvchilar bilan birgalikda o‘quv atlasidan foydalangan holda ularga yetkazib bersa, ushbu dars yuqori samara berishi va o‘quvchilar bilimida bo‘shliq hosil bo‘lmasligi ko‘zda tutiladi.


6.“Yevrosiyo relyefi” o‘quv filmini ko‘rish. (4 daqiqa)

O‘qituvchi oldindan 6-sinf uchun yaratilgan o‘quv filmidan foydalangan holda mavzuga mos bo‘lgan “Yevrosiyo relyefi” filmini tayyorlab qo‘yadi va namoyish etadi.

(6-sinf uchun “Kompyuter Osiyo”ITP tomonidan yaratilgan o‘quv filmi (CD-R diski) ilova qilinadi)


7. Atlas va yozuvsiz xarita bilan ishlash. (5 daqiqa)

Barcha o‘quvchilar o‘quv atlasi va ko‘rsatilgan filmdan foydalangan holda yozuvsiz xaritaga materikdagi yirik tekisliklar, pasttekisliklar, botiqlar va baland tog‘larni nomini yozib chiqadilar.