Geografiya fani o’quvchisi

Geografik bashorat deb tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish tizimlarining o’zgarishidagi asosiyyo’nalishlarni ilmiy jihatdan oldindan asoslab berishga aytiladi.

So’nggi vaqtda ilmiy-texnik jadallashtirish jarayoni tufayli bashoratlash bo’yicha ilmiy izlanishlar juda tezlik bilan rivojlana boshladi. Ilmiy g’oyalarni amaliyotda qo’llash muddatlari keskin qisqarishi munosabati bilan tabiiy muhitga bo’lgan bosim kuchayib ketdi. Natijada tabiiy muhitning aks ta’siri muddatlari ham keskin qisqara boshladi. Tabiiy muhitning inson ta’siriga aks ta’siri muddatlari ko’pincha salbiy ko’rinishga ega bo’la boshladi. Shuning uchun hozirgi paytda noxush hodisalarni oldindan ko’ra bilish muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda.Insonning tabiatga ta’siri oqibatlarini oldindan ko’ra bilmaslik va ularni oldindan ayta olmaslik sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Orol dengizi muammosi bunga misol bo’lishi mumkin.

Geografik bashoratlar bir necha variantlarda amalgam oshiriladi. Masalan,Sibir daryolari oqimining bir qismini O'rta Osiyo va Qozog’istonga burish loihasini amalga oshirish va uning ekologik oqibati bir necha variantda ishlab chiqilgan Ulardan avvaliga 5-6, keyinchalik esa maqbul varianti tanlab olindi va mazkur variant asosida barcha hisob- kitob ishlari bajarildi.

Geografik bashoratlar turli muddatlarga tuziladi. Shuning uchun bashorat muddatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: operativ bashorat biro y muddatga, qisqa muddatli bashorat bir oydan 1yilgacha, o’rta muddatli bashorat 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli bashorat 5 yildan 15 yilgacha, juda uzoq muddatli bashoratlar 15 yildan ko’proq muddatga ishlab chiqiladi.

Tabiiy geografik bashoratni amalgam oshirish uchun tabiat komplekslari komponentlarining bashoratli xossalarini aniqlab olish lozim bo’ladi.Ma’lum bir joining relyefi, tog’ jinslari, tuproqlari, suvlari, o’simligi va hayvonot dunyosi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi.Bu xususiyatlar haqidagi ma’lumotlar tabiiy geografik bashoratlarda ishlatiladi.

Tabiiy komplekslar komponentlarining tabiiy muhit ifloslanishini kamaytirish xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. 
   
   Relyef . Botiqlar texnogen mahsulotlarni (chiqindilarni) to’plovchilar. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag’irlar qiyaligi ularning parchalanish darajasi , zichligi , yer osti suvlarining harakatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin
   
2. 
   
   Tog’ jinslari . Suv o’tkazadigan, suv o’tkazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta’sir ko’rsatadi.
   
3. 
   
   Suvlar. Ularda erigan organic moddalarning miqdori, yillik oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori bo’lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organic moddalar og’ir metallarning eruvchanligini tezlashtiradi.
   

4. Tuproqlar. Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoiti.Ular tuproqni ifloslovchi moddalardan o’z- o’zini tozalash qobiliyatini belgilab beradi.

   
   
5. 
   
   O’simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o’simliklar turlari.
   

Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o’zgarishini oldindan aytib berish mumkin.

Geografik bashoratlashda turli xil usullardan foydalaniladi. Qanday usullardan foydalanish bashoratningmaqsadi va muddatiga bog’liq bo’ladi. Qisqa muddatli geografik bashoratlarga landshaft-indikatsiya usuli uzoq muddatli geografik bashoratlarni amalgam oshirishda geografik o’xshatish va ekstrapolyatsiya usuli qo’llanadi. Bundan tashqari juda ko’p hollarda tizimlararo tahlil usuli keng foydalaniladi.