24-§. LOTIN AMERIKASI
Dunyoning yirik siyosiy-geografi k mintaqalaridan biri – Lotin Ameri-
kasi – Yerning G‘arbiy yarimsharida joylashgan bo‘lib, Amerika qit’asi-
dagi AQSH, Kanada davlatlari va Grenlandiya orolidan tashqari barcha
mamlakatlarni o‘z ichiga oladi. Aholisining aksariyat qismi qadimgi lo-
tin tili negizida vujudga kelgan ispan va portugal tillarida so‘zlashayot-
ganligi bois bu mintaqa Lotin Amerikasi deb ataladi.
Lotin Amerikasining siyosiy xaritasida hozirgi kunda 33 ta mustaqil
davlat hamda qator mustamlakalar mavjud. Uning hududida bir necha
kichikroq mintaqalar ham ajratiladi. Jumladan, Shimoliy Amerika ma-
terigining AQSHdan janubdagi qismi va Karib dengizidagi orol larda
joylashgan davlatlar
O‘rta Amerika (Mezoamerika)
mintaqasini tash-
kil etadi. Bu regiondagi davlatlar orasida hududi, aholisi va iqtisodiy
salohiyati bilan Meksika alohida ajralib turadi. O‘rta Amerika ning
Meksikadan boshqa davlatlari Karib dengizi akvatoriyasi, uning tabiiy
resurslari va transport yo‘llari bilan tarixan chambarchas bog‘liqli-
gi sababli,
Karib havzasi davlatlari
deb ham yuritiladi. Materikda,
Meksikadan janubi-sharqqa tomon joylashgan 7 ta davlat (Beliz, Gvate-
mala, Salvador, Gonduras, Nikaragua, Kosta-Rika, Panama)
Markaziy
Amerika
deb nomlanadi. Karib dengizidagi 13 ta orol mamlakatlar,
o‘z navbatida,
Vest-Indiya
umumiy nomi ostida birlashtiriladi. Janu-
biy Amerika materigida esa 12 ta mustaqil davlat va 1 ta mustamlaka
102
(Fransiya Gvianasi) joylashgan. Janubiy Amerikada Lotin Amerikasida-
gi okeanga chiqish imkoniyati bo‘lmagan 2 ta davlat joylashgan bo‘lib,
bular Boliviya va Paragvaydir.
Hududi kattaligi jihatidan Braziliya (jahon mamlakatlari orasida
5-o‘rin), Argentina (8-o‘rin), Meksika, Peru, Venesuela va Kolumbi-
ya ajralib turadi. Vest-Indiyada “mitti” davlatlar safi ga mansub bir
necha davlatlar joylashgan. Lotin Amerikasidagi aksariyat davlatlarida
prezidentlik respublikasi boshqaruv shakli joriy etilgan. Vest-Indiyada-
gi ayrim kichik davlatlar hamda Markaziy Amerikada joylashgan Beliz
Britaniya Hamdo‘stligi tarkibidagi konstitutsiyaviy monarxiyalar bo‘lib,
rasman ularning davlat rahbari Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizave-
ta II hisoblanadi. Braziliya, Argentina, Meksika, Venesuela singari yirik
davlatlar hamda Karib dengizidagi 2 ta kichik oroldan iborat Sent-Kits
va Nevis mamlakati federativ davlat tuzilishiga ega. Mintaqaning qol-
gan mamlakatlari unitar tuzilishga ega.
Lotin Amerikasining g‘arbiy qismida Kordilyera va And tog‘lari
bir necha ming kilometrga cho‘zilgan. Meksika, Markaziy Amerika
davlatlari, Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Chili mamlakatlari-
ning hududini asosan shu tog‘lar egallaydi. Venesuela bilan Parag-
vay davlatlari ham qisman And tog‘lari bilan band. Shuningdek, Kar-
ib dengizidagi orol mamlakatlarining yer yuzasi ham ko‘proq tog‘li
ko‘rinishga ega. Braziliya, Argentina, Urugvay, Surinam, Gayana kabi
davlatlar hududi, asosan, tekislik va parchalangan yassi tog‘liklardan
iborat. Kordil yera-And tog‘lari va Karib dengizidagi orollar seysmik
va vulqonik jihatidan Yer yuzidagi eng faol mintaqalar qatoriga ki-
radi. Shuning uchun Lotin Amerikasidagi tog‘li mamlakatlarda kuch-
li zilzilalar vaqti-vaqti bilan sodir bo‘ladi. Masalan, 2010-yili Chili,
2012-yili Gvatemala, 2010-yili Gaitida ro‘y bergan kuchli zilzilalar
falokatli ziyon yet kazgan edi.
Lotin Amerikasining ba’zi davlatlari turli foydali qazilmalari ning
jahon xo‘jaligi miqyosida ahamiyatli zaxiralariga ega. Jumladan,
neft-gaz resurslariga Venesuela, Meksika, temir rudalariga Braziliya,
Kuba, Venesuela, boksit (alyuminiy) rudalariga Yamayka, Braziliya,
Venesuela, Gayana, Surinam, misga Chili, Peru, nikelga Kuba, litiy,
qalay va mineral tuzlariga Boliviya, tabiiy selitraga Chili, qimmatba-
ho toshlarga Kolumbiya boy hisoblanadi. Hududi asosan issiq iqlim
mintaqalarida joylashganligi bois Lotin Amerikasi agroiqlim resurs-
lariga boy, dehqonchilik ishlari esa bu yerda yil bo‘yi davom etadi.
Lekin O‘rta Amerikada tropik to‘fonlar tez-tez sodir bo‘lib, aholi
103
va xo‘jalikka katta ziyon yetkazadi. Iqlimi sernamligi hisobiga Lotin
Amerikasi suv va gidroe nergiya resurslari bilan yaxshi ta’minlangan.
Mintaqadagi qator davlatlar o‘rmon resurslariga juda boy, bu borada
Braziliya, Kolumbiya, Venesuela yetakchi hisoblanadi.
Lotin Amerikasi davlatlarida, 2017-yil holatiga, jami 650 millionga
yaqin aholi yashaydi, va bu Yer shari aholisining 8,5 foizini tashkil
qilmoqda. O‘tgan asrda Lotin Amerikasida aholining tabiiy ko‘pa yishi
“demografi k portlash” bosqichini kechirib, mintaqa aholisi va u ning
jahon aholisi tarkibidagi ulushi yuqori sur’atlar bilan o‘sib kelgan.
Hozirgi davrga kelib esa, Lotin Amerikasi mamlakatlari tug‘ilish da-
rajasi asta-sekin pasayishi bilan tavsifl anadigan demografi k o‘tish-
ning 3-bosqichini kechirmoqda. Kuba, Urugvay va Argentina esa de-
mografi k o‘tish jarayonini yakunlab, aholi tabiiy ko‘payishining past
darajasi bilan ajralib turibdi.
Aholi soni jihatidan mintaqada Braziliya (206 mln, 2016-y., ja-
hon bo‘yicha 5-o‘rin) va Meksika (121 mln, 2015-y., jahon bo‘yicha
11-o‘rin) yetakchilik qilmoqda. Shuningdek, Kolumbiya, Argentina, Ve-
nesuela va Peru kabi mamlakatlarning aholisi soni 20–50 mln kishi
oralig‘ida. Shu vaqtning o‘zida, Vest-Indiyadagi ayrim “mitti” orol dav-
latlarida aholi soni 0,5 mln kishiga ham yetmaydi.
Lotin Amerikasi aksariyat davlatlari yuqori urbanizatsiyalashgan
mamlakatlar guruhiga mansub. Xususan, shaharlashuv ko‘rsatkichi
Argentina, Venesuela va Urugvayda 90 foizdan, Braziliya va Chili-
da 80 foizdan oshadi. Lotin Amerikasining Mexiko, San-Paulu, Rio-
de-Janeyro, Lima, Buenos-Ayres, Santa-fe-de-Bogota singari eng yirik
shaharlari negizida jahon miqyosida eng yiriklari qatorida joy olgan
shahar aglomeratsiyalari vujudga keldi. Lekin bu “gigant” shaharlar-
da millionlab odamlar qishloq joylardan kelib, juda katta maydonlarni
egallagan xarob massivlarda turmush kechirmoqda. Masalan, Brazili-
yaning Rio-de-Janeyro va San-Paulu shaharlaridagi Favela deb ata-
ladigan bunday kvartallar odatda “soxta” urbanizatsiyaning tipik mi-
sollari tariqasida keltiriladi. Bunday, shartli ravishdagi shahar joylari-
da ijtimoiy va ekologik muhit muammoli bo‘lishi tabiiy hol.
Lotin Amerikasi aholisining hozirgi irqiy tarkibi xilma-xil bo‘lib,
asosan, Yevropa mustamlakachiligi davrida shakllangan. Bu mintaqa-
da yevropaliklar avlodlari (kreollar), qora tanlilar, amerikalik hindular
hamda metislar, mulatlar va sambolar singari aralash irq vakillari ya-
shaydilar. Lotin Amerikasining tub aholisi mongoloid irqiga mansub
amerikalik hindular hisoblanadi.
104
Lotin Amerikasi davlatlarining ko‘pi-
da davlat tili sifatida ispan tili qabul qi-
lingan (15-rasm). Hududining maydoni va
aholisi soni bo‘yicha subregionda yetakchi
bo‘lgan Braziliyada davlat tili va muoma-
ladagi asosiy til – portugal tili. Gaiti, Gvi-
ana va ayrim orol mamlakatlarida davlat
tili fransuz, Janubiy Amerikadagi Gayana,
Markaziy Amerikadagi Beliz hamda Vest-
Indiya ning qator mamlakatlarida esa bu
funksiyani ingliz tili bajaradi. Shuningdek,
Janubiy Amerikadagi Surinam davlatida va
Karib dengizidagi ba’zi mamlakatlarda nid-
erland (golland) tili keng qo‘llaniladi. Lotin
Amerikada Rim-katolik cherkovi nasroniy-
lari ko‘pchilikni tashkil qiladi va bu min-
taqa katoliklar soni bo‘yicha dunyoda ye-
takchidir. Inglizzabon mamlakatlarida protestantlik, “Gviana uchburchagi”
mamlakatlarida esa induizm va islom dinlari keng tarqalgan.
Lotin Amerikasi mamlakatlari aholisi, asosan, ikki xil hududlarda
– Atlantika okeani va Karib dengizi qirg‘oqbo‘yi tekisliklari hamda
Kordilyera-And tog‘larining ichki rayonlarida mujassamlangan. Ahol-
ining bunday joylashuvi tabiiy sharoit, ayniqsa, iqlim qulayligiga mos
ravishda tarixan shakllangan. Meksika, Peru, Kolumbiya, Ekvador kabi
mamlakatlar aholisining aksariyat qismi yuqori balandlikdagi tog‘li ra-
yonlarda yashashi bilan ajralib turadi. Bu borada o‘ziga xos “geografi k
rekord” aholisining yarmidan ortig‘i 3300–3800 metr mutlaq balandlik-
ka ega Altiplano yassitog‘ligida joylashgan Boliviya davlatiga tegishli.
Uning poytaxti – La-Pas shahri – dunyodagi eng yuqori balandlikda
joylashgan poytaxt hisoblanib, bunday relyef sharoitida shakllangan ja-
hondagi yagona “millioner” shahardir. Braziliya, Urugvay, Argentina,
Venesuela va, ayniqsa, orol davlatlarida, o‘z navbatida, aholi, asosan,
okean va dengizga tutash tekisliklarda mujassamlangan.
Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro ixtisoslashuvi, eng avvalo,
yoqilg‘i, konchilik, metallurgiya sanoati hamda ko‘p tarmoqli qishloq
xo‘jaligi bilan bog‘liq. Hozirgi davrda ayrim mamlakatlar uchun ma-
shinasozlik ham muhim ishlab chiqarish tarmog‘iga aylandi. Yoqilg‘i
sanoatida asosiy eksportbop ahamiyat neft va neftni qayta ishlash sa-
noatiga tegishli bo‘lib, iqtisodiyotning bu tarmog‘i, eng avvalo, Venesue-
Do'stlaringiz bilan baham: |