Geografiya 10 sinf 2017. indd

№
Mintaqalar 
Asosiy geosiyosiy voqeliklar
21-§. JAHONDAGI  ZAMONAVIY  GEOSIYOSIY  VAZIYAT. 
DAVLATLARNING  INTEGRATSION  UYUSHMALARI
Jahon siyosiy sahnasidan kontinental davlatlar qudratini namoyon etuvchi 
Sobiq  Ittifoqning  parchalanib  ketishi  ko‘plab  siyosiy  o‘zgarishlarning 
yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi. Uzoq davrlardan buyon ikki qutbli ya’ni 
bipolyar bo‘lgan dunyoda qisqa fursat ichida bir qator geosiyosiy markazlar 
shakllandi. 

---

86
Ma’lumki, 
Yevropa
 jahon mintaqalari orasida eng ko‘p turli siyosiy ja-
rayonlar va o‘zgarishlarni boshidan kechirgan mintaqa hisoblanadi. Pots-
dam shartnomasi urushdan keyingi davrlarda G‘arbiy Yevropaning AQSH, 
Buyuk Britaniya va Fransiya davlatlari yordamida siyosiy jihatdan yuk-
salishi,  kapitalistik  munosabatlarga asoslangan iqtisodning rivojlanishiga 
sababchi bo‘ldi. Sharqiy Yevropa davlatlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi esa Sobiq Ittifoq davlati ta’sirida amalga oshgan va bu yerda 
sotsialistik tuzum asosiy mafkuraga aylangan.
Urush talofatlari bartaraf etilgach, ushbu subregionning asosiy davlatlari 
hamkorlikda  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotga  erishish,  sharqiy  davlatlarda 
yuzaga  kelgan  sotsialistik  tuzumning  g‘arbiy  hududlarga  yoyilishining 
oldini  olish  maqsadida  keyinchalik  jahondagi  eng  kuchli  integratsion 
uyushmalardan biri deb tan olingan Yevropa Ittifoqi shakllantirildi. Sharqiy 
Yevropa  hududida  sotsialistik  tuzum  yemirilgach,  undagi  davlatlarni  o‘z 
geosiyosiy  nazoratida  ushlash  maqsadida  2004–2013  yillar  oralig‘ida 
subregionning 11 ta davlati Yevropa Ittifoqi tarkibiga kiritildi.  
Yevropa  davlatlari  iqtisodiyotida  2008-yil  yuz  bergan  moliyaviy-
iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlari hali ham sezilib turgan davrda Afrika 
va  Yaqin  Sharq  davlatlarida  yuz  berayotgan  turli  siyosiy  notinchliklar 
natijasida  mintaqa hududiga katta miqdorda migrantlarning kirib kelishi bir 
qator siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy muammolarning yuzaga kelishiga sababchi 
bo‘lmoqda.  Turli toifadagi migrantlar bilan birga Yevropaga turli g‘oyalar, 
turli madaniyat va urf-odatlar ham kirib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida 
migrantlar va tub aholi o‘rtasida turli ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. 
1776-yil  Angliyaning  Amerikadagi  13  ta  mustamlakasi  o‘z  siyosiy 
mustaqilligini e’lon qildi. Asosan, zamonaviy
 AQSH
 hududining shimo-
li-sharqiy va sharqiy qismlarini egallagan 13 ta shtat keyingi davrlarda o‘z 
hududlarini kengaytirish maqsadida bu yerdagi turli davlatlarga tegishli 
bo‘lgan bir qism yerlarni sotib olgan bo‘lsa (masalan: Fransiyadan Lui-
zianani,  Rossiyadan Alyaskani),  janubiy  va  markaziy  shtatlarning  katta 
qismini esa urushlar natijasida Ispaniya, Meksika kabi davlatlardan tortib 
oldi.  XIX  asrning  oxiridan  boshlab,  avval  meridinal  yo‘nalishda  butun 
Amerika qit’asini, keyinchalik esa Yevropa, Osiyo, Afrika va Avstraliya 
hamda  Okeaniya  hududlari  nazoratini  sekin-astalik  bilan  qo‘lga  kiritdi. 
Hozirgi davrda AQSH o‘zining asosiy raqiblari deb bilgan Rossiya, Xi-
toy, Germaniya, Eron, islom diniga e’tiqod qiluvchi Arab davlatlari atro-
fi da o‘z geosiyosiy tayanch nuqtalarini shakllantirib, ularni qirg‘oqbo‘yi 

---

87
hududlariga chiqish imkoniyatini iloji boricha cheklashga harakat qilmoq-
da. Shu orqali bir qutbli dunyoni shakllantirib, butun dunyo mintaqalarini 
nazoratini qo‘lga olishga intiladi.
SSSRning parchalanishi uning eng qudratli davlati hisoblangan  
Rossiya
 
oldida bir tarafdan ichki ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etish, ikkinchi 
tarafdan,  qaytadan  jahondagi  siyosiy  mavqeyini  tiklashdek  murakkab 
vazifani  ko‘ndalang  qilib  qo‘ydi.    Rossiya  o‘z  muammolarini  hal  etish 
uchun zarur bo‘lgan vaqtni qo‘ldan boy bermaslik uchun, avvalo, MDH 
hududida  tinchlikni  saqlanib  turishidan  manfaatdordir.  Shu  bilan  birga 
g‘arb  ta’siriga  tushib  qolayotgan  MDH  davlatlarini  o‘z  ta’sir  doirasida 
saqlab turishga ham harakat qilmoqda. 
Sobiq  sho‘rolar  tizimidan  qolgan  ijtimoiy-iqtisodiy  xususiyatga 
ega  bo‘lgan  ichki,  Rossiyaning  ta’sir  doirasini  toraytirishga  qaratilgan 
NATO hududining sharqqa qarab kengayib borishi, xalqaro terroristik va 
boshqa  guruhlarning  Rossiya  geosiyosiy  mavqeini  pasaytirishga  bo‘lgan 
harakatlari ko‘rinishidagi tashqi omillar uning jahondagi asosiy geosiyosiy 
markazlaridan biriga aylanishiga to‘sqinlik qilmoqda.  
Jahonning qadimiy madaniy markazlaridan biri bo‘lgan 
Xitoy
da 1910- 
yil  monarxiya  tuzumining  ag‘darilishi  Sharqiy  Osiyo  mintaqasida  katta 
o‘zgarishlarning  yuz  berishiga  sababchi  bo‘ldi.  1949-yil  ichki  siyosiy 
kelishmovchiliklarni SSSR yordamida hal qilgan kommunistik partiya bu 
yerda sotsialistik tuzumni o‘rnatishga erishdi. Bugungi Xitoy geosiyosati 
davlatning izchil iqtisodiy rivojlanishi, sotsialistik rejali iqtisodiyotdan erkin 
bozor munosabatlariga o‘tishiga qaratilgan. Xitoyning 1976–1989-yillardagi 
rahbari Den Syaopin tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya asosida Xitoyda 
iqtisodiyot  va  jamiyatni  erkinlashtirish  borasidagi  islohotlar  bosqichma-
bosqich amalga oshirilmoqda. Qisqa fursatda iqtisodiyotda ijobiy natijalarga 
erishildi.  Buni  Xitoyning  umumiy  YMM  ko‘rsatkichiga  ko‘ra  jahonda 
birinchi o‘rinni egallashida ham ko‘rish mumkin. 2016-yil ma’lumotlariga 
ko‘ra,  jahon  umumiy  YMMning  17,8  %  ga  yaqini  aynan  ushbu  davlat 
hissasiga  to‘g‘ri  keladi.  Tabiiyki,  iqtisodiy  qudratini  oshirib  borayotgan 
Xitoy  jahonda  o‘zining  geosiyosiy  ta’sir  doirasini  ham  kengaytirishga 
intilmoqda. U birinchi navbatda, yaqin qo‘shnilari, katta tabiiy, ijtimoiy va 
iqtisodiy resurs imkoniyatiga ega davlatlar bilan aloqalarini mustahkamlab 
bormoqda. 
Ma’lumki,