Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Geografik ekologiyaning tadqiqot jarayonlari. Ekologik jarayonlar ko’p, lekin ularning asosiylari muvozanat, moslashuv, barqarorlik, o’zaro ta’sir, vaziyat, modda va energiya almashuvi, moddalarning aylanma harakati va boshqalardir.
Tabiiy muhitda barcha komponentlar o’zaro ekologik muvozanatda bo’ladi. Bu hol bir necha ming yillar davomida bir maromda rivojlanib kelganligi tufayli atrof muhitda keskin o’zgarishlar sodir bo’lgan emas. Muvozanatda tabiiy komponentlar o’zaro aloqa, hamjihatlik, bir-birlarini taqozo qilish munosabatida bo’ladilar, boshqacha qilib aitganda o’zaro tenglik sodir bo’ladi. Bu ayniqsa tirik va notirik tabiat komponentlari o’rtasidagi muvozanatda yaxshi ifodalanadi.
Tabiat komponentlarining barchasi ham bir xilda barqaror emas, masalan relef va uni tashkil qilgan jinslar tarkibi bilan aksariyat ancha konservativ, lekin o’simlik va tuproq qoplamlari ancha o’zgaruvchan, beqaror xisoblanadi. Bunda, xususan, o’simlik qoplami tez o’zgaruvchan. O’simlik qoplami boshqa komponentlar bilan juda ham yaqindan aloqada, boshqacha qilib aytganda u boshqa komponentlarni o’zaro aloqa va munosabatida uni markazida turadi yoki boshqacha aytganda aloqa yo’nalishlari orqali o’tadi. Insonni mexnat faoliyatida o’simlik qoplamini degradatsiyaga uchrashi natijasida o’zaro aloqa buziladi va natijada turli noxush hodisalar tarkib topa boshlaydi, tuproq eroziyasi, yonbag’irlarda surilma, sel va boshqalar. Buning umumiy yakuni sifatida mavjud ekologik muvozanat buziladi va noxush hodisa yangi ikkilamchi muvozanatni vujudga kelishiga qadar davom etadi. Tuproq ustida yangi o’simlik qoplamini vujudga kelishi bilan ekologik muvozanat tiklanishi mumkin, lekin u avvalgidek barqaror bo’la olmaydi, chunki bunda tuproq, suv, xavo rejimlari o’zgarishga uchraydi, o’simlik qoplami o’zgaradi. Buni oqibatida hududning biologik maxsuldorligi kamayadi, turli jarayonlar vujudga keladi. Bularni barchasi tabiiy resurslardan omilkorlik bilan foydalanishni taqozo etadi.
Tabiiy muhitga moslashuv tirik organizmlar uchun hayot masalasi xisoblanadi. Atrof-muhitda inson xo’jalik faoliyati ta’sirida turli o’zgarishlar yuz beradi: grunt suvlari sathini ko’tarilishi natijasida tuproq sho’rlanadi, avtomorf zamin yarim gidromorf yoki gidromrof tuproq bilan almashadi. Bu hol avvalgi vaziyatda vegetatsiyada bo’lgan o’simliklarni suktsessiya yo’li bilan boshqa turdagi o’simliklarga o’z o’rinlarini bo’shatib berishlari sodir bo’ladi. Tuproqning suv-tuz rejimiii o’zgarishi unga mos ravishda o’simlik va xayvonlarni o’zgarishiga sababchi bo’ladi. Lekin bu ekologik sharoitga moslashuv o’simliklar turlarini o’zgarmasdan ham sodir bo’lishimumkin. Chunonchi, delta sharoitida o’tloq taqir tuproqlarda yulg’un, bir yillik sho’ralar grunt suvlari rejimini o’zgarishiga qaramay ularning vegetatsiyasi davom etadi, ya’ni ular yangitdan vujudga kelayotgan ekologik sharoitlarga moslasha boradilar. Bu mazkur o’simliklarning o’sish diapazonini naqadar kengligi bilan tavsiflanadi.