Geodeziya

Alohida xatoliklar uchun yo‘l qo‘yish chekini hisoblash

Chekli sistematik va tasodifiy xatoliklar formulalaridan foydalanib harbir xatolikning yo‘l qo'yish miqdorini hisob­ lash mumkin.

1. Komparirlash xatoligi

chekli A /^t, ^{< —}

komp 5 ,3 7 "
4-klass poligonometriyada 24 m invar sim bilan kom- parirlashda chekli komparirlash xatoligi ± 0,20 mm dan oshmasligi kerak.

2. Chiziqning osilish xatoligi

AB — o ‘lchanadigan tomon;

/ — o ‘lchash simi;

e — o ‘lchash asbobining AB yo‘nalishdan og‘ishi.

MMiN uchburchakdan: x2 = P - 4e2. Osilish xatoligi:

A L n = l ~ x = V / 2—e 2 , <sup>(1)

A</sup> B


M

5.2 -rasm.

101

Qavsdagi ifodani binomial qatorga yoyamiz:

i

1 - ^{= 1-
4 s} 2 \ 2 I iE .

2 ' / 2

Unda (2) ushbu ko‘rinishni oladi:
r . _ \ 4 е 2Л

= l - x = l - l

\ ^{2 ' 12 V}

OStl I
^{yoki cAefc/ Л I . <} (3)

Bundan £2 —~2
Lekin ^M

I 5 3 T

1 д/

~ yoki £ = l^ 2 ¡ ■
shuning uchun chekli e < I
10,6 T

• 
  (4)
  

4-klass poligonometriya uchun chekli e = 4,5 sm.

M i s о 1. Seliklarni osish truba kattalashtirishi 20x bo‘lgan teodolit bilan bajarilgan. 500 m masofaga osilish chekli xatoligini toping.

Y e с h i s h . Chekli vizirlash xatoligi:

60"

20
= 3".

chekli osilish xatoligi:

3"

chekli s = 50 000 sm ^ - lcm >
unda osilish xatoligi quyidagicha bo‘ladi:

2-100

24000

= 0 , 0 1 m m .

3. 
   Cho‘zilish xatoligi
   

chekli A lcho,iU
+ - dF

P ' 12F 3

V

bu yerda: a — 0,00051 mm — og‘irlik ta’sirida sim uzun- ligi birligining cho'zilishi;

P = 0,0173 kg — bir metr simning og‘irligi;

F — 10 kg simni ch o‘zish kuchi.


dF
0.00051-24000 (0.0173) -24000

chekli A lchg,z¡l = _{0.0173 12-103}

chekli A lcho,zH= 1,04 ¿//"(mm/kg).
4-klass poligonometriya uchun formulaga binoan:

chekli A lcho.., = j j f = = 0,2 mm dF (m m /k g), bunda d F —0,173 kg.

Dem ak, 4-klass poligonom etriya uchun sim ning cho‘zilish aniqligi 173 g ga teng.

4. Shamolning ta’sir xatoligi

./ = Q2l m

shamol 24-F 2 ’
bu yerda: Q — shamolning yo‘l qo'yiladigan ta’sir kuchi. Formulaga binoan: chekli Alshamo = = 0 ,2 mm ,

unda shamol kuchining y o ‘l qo‘yish miqdorini hisoblash mumkin:

n	_	A/- 24 F	_ /0,2-24-10000		_ 1 4 Л о
У		1	V	24Ö00	14U g ‘

Bunday kuch shamolning tezligi sekundiga 8 metr bo‘lganda paydo bo‘ladi. Demak, 4-klass poligonometri-

103

yada sim asboblari bilan tomonlarni o ‘lchashda shamol­ ning tezligi sekundiga 8 m dan oshmasligi kerak.

5. Joyning egrilik xatoligi

Af/V/V'uchburchakdan (5.3-rasm): x2— P - h1.

Joyning egriligi uchun xatoligi:
A _e/_gr,_i = l - x = / —V/ 2 - h2

(1)

yoki

^A/,egri

a \ I - I J l - ^ = 1 - 1 _{1 - ^ r}

(2)

Ildiz ostidagi ifodani binar qatoriga yoyamiz:
4ÏÏ^h2 = IJ 1 - y = l

_v I2

_{1 -} 1 h

2 ' /2

(3)

1. 
   , (2) va (3) formulalarga asosan:
   

^A/ l - x = l - l ^{' l h2 ^}

2 I2

\ J

5.3-rasm.

104

Formulani differensiallaymiz:
chekli dl4ri = ~ d h = jdh .
Qo'yilgan shartga asosan:

Bundan:

chekli dlegn = ^ d h < 4n.

dh = — ■ . (4)

h 5 ,3 T

Bu formuladan ko‘rinib turibdiki, nisbiy balandlik qanchalik katta bo‘lsa, seliklarni nivelirlashni shunchalik aniq bajarish kerak.

5. Temperatura ta’sirining xatoligi

chekli Al,_temí a I chek At,₉

bu yerda: a = 0,000012 — po'latning chiziqli kengayish koeffitsiyenti; At — havo temperaturasini aniqlash xato­ ligi.

Q o‘yilgan shartga asosan:

chekli A I_{iem t},= ± 0 .₅8 mm.

Unda havo temperaturasini aniqlash xatoligi quyida- gicha aniqlanadi:
_сc_пh_еe_кk_иli _шAt = _a—_l = ₀-_,-₀--₀-₀--₀₁—_2--₂-₄-₀-₀--₀- = ±3°.

5. Shtativlarning turg‘un emaslik xatosi

Egilgan tekislikda tom onlarni o ‘lchashda tashqi muhitning ta’sirida shtativlarning siljishi paydo bo‘ladi. Tomonlarni ikki yo‘nalish bo‘yicha o ‘lchashda bu xato- liklarning ta’sirini susaytirish mumkin.

105

8. 0 ‘lchashning o‘z xatoligi

Bu xatolik lotapparat yordamida chiziqning oxirini to‘g‘rilash va shkalalar bo'yicha sanoq olish xatoliklari- dan iborat.


o Ich
Birinchisi nuqta ustida lotapparatni markazlashtirish xatoligiga bog‘liq, u 0,5 mm dan oshmasligi kerak. Sanoq olish xatoligi ham 0,5 mm dan oshmasligi kerak.

Demak,₅

A I . . = 0 .5 л/2 = ± 0.7 mm.

Ko‘ri nib turibdiki, bu ikkita xatolik ham yo‘l qo‘yilgan chekdan oshib ketmaydi:

chekli A /_o ,_Ic,_h.= ± 0,₅8 mm.

Tomon o‘Ichashlarining natijasini hisoblash

Tomon o ‘lchashlarining natijasini hisoblash dala o'lchash materiallarini tekshirishdan boshlanadi.

1. 
   0 ‘lchash asbobining o ‘rtachatemperaturasi hisobla- nadi.
   
2. 
   Umumiy seksiya bo‘yicha va proletlar bo'yicha sa- noqlarni tekshirish bajariladi(bazisni o ‘lchash jurnalida).
   
3. 
   Reykaning qora va qizil tomonlari sanoqlari bo‘yicha nisbiy balandlikni hisoblash tekshiriladi(bazisni nivelir- lash jurnalida).
   

Jurnallarni hisoblashdan keyin yo‘l tomonlar uzun- ligini hisoblashga kirishiladi.

Tomonlar o ‘lchash uzunligi quyidagi formula bilan hisoblanadi:

5 = n( l + Al) + ¿ ( O - K)0.r + AS, + ASh+

+ ASH + ASy,

bu yerda:

n

n (/ + Al) + ^ (O - K)0.r — n prolet tomonining o‘lchan-

1

gan qiymati;

106

(/ + A/) — komparirlash temperaturasidagi o ‘lchash asbobining uzunligi;

AS, = a l ( t 0.r - t 0) n — olchash asbobining tempera­ tura uchun tomon uzunligiga tuzatma;

1. 
   — oMchash asbobining chiziqli kengayish koeffitsi- yenti;
   

/ — o ‘lchash asbobining nominal uzunligi;

ío.t va tQ— komparirlashda va tomonlarni o‘lchashda o'lchash asbobining o'rtacha temperaturasi;

n

ASH = /„ — tomon uzunligini gorizontga kelti-

rish tuzatmasi (qoldiq tomonlarni o'lchashni gorizontga keltirish tuzatmasini hisobga olmaganda);

Alh —- —^h2 - —^{h 4}j — tuzatmaning bu qiymatini / va h

21 8/

miqdorlar bo‘yicha jadvaldan olish mumkin. qoldiqlar uzunligi yig‘indisi:

r = r' + Ar + Ar,_t + Ar_h._>,

bu yerda: r ' ~ qoldiqning o ‘lchangan qiymati;

Ar - ^j- r' — o‘lchash asbobining komparirlash uchun tuzatma;

l — qoldiq o'lchash asbobining nominal uzunligi;

Al — o ‘lchash asbobining hamma uzunligiga kompa­ rirlash tuzatmasi (oMchash asbobini tenglashtirishdan oli- nadi);

Ar —a { t - t {y — temperatura uchun qoldiqqa tuzatma;

Ar,
2/-' 8r

— o ‘lchangan qoldiq uzunligini gori-

zontga keltirish tuzatmasi.

h — qoldiq oxiri balandliklari farqi.

Yuqoridagi sanab o‘tilgan tuzatmalarni kiritilgandan keyin gorizontga keltirilgan ¿''tomonning uzunligi topi- ladi:
107

S ’ = n ( l + Al) + £ ( 0 - K)„.r + AS + AS* + .

1

iS1tom onning oxirgi uzunligini topish uchun quyidagi xatoliklarni kiritish zarur:

1. 
   Tomonni dengiz sathiga keltirish uchun tuzatma:
   

= ÍT S ' .
bu yerda: Hm — o ‘lchangan tomonning dengiz sathidan o ‘rtacha balandligi (kartadan olinadi);

R~ 6371 km — yer ellipsoidi sirti egriligi o‘rtacha radiusi:

Dengiz sathidan baland bo‘lgan joylarda ASH tuzat­ ma manfiy b o‘ladi.

2. 
   Tomon uzunligini Gauss-Kryuger proyeksiya tekisli- giga keltirish uchun tuzatma:
   

л o _ Ут o»
bu yerda: y m = yi +^ 2 — o ‘q meridian tomonning o‘rtacha balandligi (kartadan olinadi).

Tuzatma AS doimo musbat. Gauss-Kryuger proyek­ siya tekisligida o ‘lchangan tomon uzunligi qiymati ellip- soidda o‘lchangan qiymatdan katta.

3.