Geodeziya va marksheyderiya

t 
ni yaxshi bilish kerak. TT-5 da vernerning minutli shtrixlari uzun, 30" li shtrixlari 
esa qisqa chizilgan. 9.5-shakl, 
b 
da vernerning 
0 
shtrixi limbning 
1° 
li shtrixidan 
to‘rt bo‘lak o‘tgan, shunga ko‘ra limbdagi sanoq l°40

bo‘ladi; keyin vernerning 
0 
shtrixidan chapdagi 
5 
raqami yozilgan shtrix o‘ng tomonidagi kichik shtrix, ya’ni 
0 
shtrixdan chapdagi 
9-
shtrix limbning shtrixiga to‘g‘ri kelgan; shunga ko‘ra sanoq 
9

0,5'=4,5'
 
bo‘ladi. SHunda verner sanog‘i
1°40'+4,5'=1°44,5' bo‘ladi, 11.5-shakl, 
a 
da esa sanoq 160°40' ga teng. 
9.5-shakl. 
Mikroskoplar.
Metall limbni mayda bo‘laklarga bo‘lish mumkin 
bo‘lmaganidan vernerlar yordamida 30" dan kichik aniqlik bilan sanoq olish 
mumkin bo‘lmaydi. Optik teodolitlarda verner o‘rnida mikroskoplar ishlatiladi. 
Mikroskop 
shtrixli 
va 
shkalali 
bo‘ladi. 
SHtrixli mikroskop.
Mikroskop verner lupasi o‘rnida yoki boshqa yo‘l bilan 
limb shtrixlaridan sanoq olish moslamasidir. Bunda truba ichiga, linzalaridan 
tashqari, bir shisha plastinka ham o‘rnatiladi. Bu plastinka o‘rtasiga yolg‘iz bir 
vertikal shtrix chiziladi va bu shtrix bo‘yicha bo‘laklardan sanoq olinadi (9.6-
shakl, 
a
),
 
bu shtrix 
indeks 
deyiladi. Sanoq olishda limb bo‘laklaridan indeksgacha 
gradus va 10' li bo‘laklar sanab olinadi; shaklda 15° dan keyin shtrix 3-bo‘lakni 
ko‘rsatganidan, sanoq 15°30' bo‘ladi; keyin bu qiymatga bo‘lak orasi indeksgacha 
chamalab olinadi, 0,5 ga to‘g‘ri keladiki, bu 5' bo‘ladi. 
9.6-shakl. Mikroskoplar: 
a—shtrixli, sanoq 15°36', b—shkalali, 
sanoq 34°20'+6,4'

2=34°20'+13,2=34°32,8'
. 
SHunga ko‘ra to‘la sanoq 15°30'+5'=15°35' bo‘ladi. Ba’zi teodolitlarda bir ko‘rish 
maydonida gorizontal va vertikal doira limb bo‘laklari ko‘rinadi. Bunday vaqtda 
ham bir mikroskop shtrixidan ikkala doira limbi bo‘yicha sanoq olinadi. 

---

Shkalali mikroskop.
SHtrixli mikroskopning aniqligi kam bo‘lganligi uchun 
aniq asboblarda shkalali mikroskop ishlatiladi. 
Bu mikroskopda shisha plastinkaga shtrix o‘rniga shu asbob limb 
bo‘laklariga mos shkala ishlanadi; shunga ko‘ra, shkalali mikroskopning turi ko‘p. 
9.6-shakl, 
b 
da limbi 20' dan bo‘lingan doiraning bir qismi (bir gradusi) 
ko‘rsatilgan. Plastinkada limbning bir bo‘lagiga baravar yoy olib, u 10 bo‘lakka 
bo‘lingan, shunga ko‘ra shkalaning bir bo‘lagi 2' ga teng. SHunda shakl bo‘yicha 
sanoq 34°20'+6,6'

2=34°33,b' bo‘ladi. T-15 va T-5 teodolitlaridagi shkalali 
mikroskoplar turlicha bo‘ladi, ular bilan keyinroq tanishamiz. 
Adilaklar. 
Adilak geodezik asboblarni ishlatishdan oldin ularni gorizontal 
vaziyatga keltirish uchun kerak bo‘ladigan asbob bo‘lagi bo‘lib, ko‘rinishi 
jihatidan 
doiraviy 
va 
silindrik 
bo‘ladi. Silindrik adilak aniqroq bo‘lganidan ko‘p 
ishlatiladi. Adilaklar ampula, g‘ilof va taglikdan iborat. 
Ampula
—ichki yuzasi ma’lum gradusli yoy qilib ishlangan shisha nay (9.7-
shakl). Ampula issiq. efir sulfat yoki spirt bilan to‘ldirilgach, nayning og‘zi
kavsharlab qo‘yiladi. Ampula ichidagi suyuqlik sovigach, pufakcha (bo‘shliq) 
hosil bo‘ladi; u hamisha eng baland joyni egallaydi. 
9.7-shakl. a. Silindrik adilak ampulasi; b—reversion adilak ampulasi, v—kamerali 
adilak ampulasi. 

—adilak bir bo‘lagining qiymati, hh
1
—adilak o‘qi. 
Ampula bo‘laklarining o‘rta nuqtasi (
0
)
 
adilakning 
nol punkti 
deyiladi; 
0 
ga 
urinma bo‘lgan chiziq 
hh
1
 silindrik adilak o‘qi 
deb etaladi. Pufakcha nol punktda 
turganda adialak o‘qi gorizontal bo‘ladi. YOy 
0 
punktdan ikki tomonga 2 mm dan 
bo‘laklarga bo‘linadi. Har bo‘lakka 
adilak bir bo‘lagining qiymati 
deyilib, 

bilan 
belgilanadi. 

ning qiymati orqali adilakning sezuvchanligi belgilanadi. Agar 
bo‘lakning chizg‘iy
qiymatini 
l
, yoy radiusini 
R 
desa 
l
ning burchak qiymati 


R
l


(9.3) 
bo‘ladi; bu erda 

 
=206265". Teodolitlarda
 

 
=15 ... 60" gacha bo‘ladi. 

ning 
qiymati qancha kichik bo‘lsa, adilak shuncha sezuvchan hisoblanadi. 
Ba’zan ampula ichki yuzasining hammasi yoy qilinadi va ikki tomoni bir 
xil bo‘laklarga bo‘linadi; bunday adilak 
reversion 
(aylanadigan) 
adilak 
deyiladi. 
Ampula g‘ilofi ham shunga moslanib, ikki tomoni ochiq bo‘ladi (9.7-shakl, 
b
). 
Havo temperaturasi o‘zgarishi bilan pufakcha o‘lchami ham o‘zgaradi. 
Issiq kunlari suyuqlik hajmi ortishi bilan pufakcha kichiklashadi, adilakning 
sezuvchanligi kamayadi, sovuqda aksincha, pufakcha kattalashadi. Pufakcha 

---

o‘lchamini o‘zgartirish uchun ba’zi ampulaning bir tomonida kamera (bo‘shliq) 
bo‘lib, u ampula ichidan tagi ochiq to‘siq bilan ajratilgan (9.7-shakl, 
v). 
Ampulani 
turli tomonga silkitib, suyuqlikni kameraga qochirib yoki kameradan chiqarib, 
pufakcha o‘lchamini o‘zgartirish mumkin; bunday adilak 
kamerali adilak 
deyiladi. 
Adilak g‘ilofi-
(qutisi). Adilak ampulasi shisha bo‘lganidan, u sinib 
qolmasligi uchun maxsus metall yoki yog‘och qutiga joylanadi (9.8-shakl, 
a). 
Ampula ust tomonining o‘rtasi ochiq qutiga solingach, qutining uchidagi bo‘rtma 
AV 
asosga tayangan ikki ustunga o‘rnatiladi. 
9.8-shakl. a. Adilak g‘ilofda (opravada); 
hh
1
—adilak o‘qi, t va p—gaykalar, AV—g‘ilof asosi. 6—adilakni tekshirish sxemasi. 
Bir uchini 
t 
va 
p 
gaykalar yordamida ko‘tarish yoki tushirish mumkin. 
Ba’zan gayka o‘rnida prujina bo‘ladi va 
tuzatish vinti 
deyiladi. 
Kontaktli adilaklar.
Aniq asboblarda, ko‘pincha nivelirlarda, kontaktli 
adilaklar ishlatiladi. Bunday adilaklar asbob yon tomonida bo‘lib, uning ustiga 
prizmalar sistemasi joylanadi; prizmalar orqali pufakcha holati trubaning ko‘rish 
maydonida ikkita yarim palla bo‘lib ko‘rinadi (9.9-shakl, 
a); 
9.9-shakl, 
b 
da 
pufakchalar birlashmagan adilak o‘qi gorizontal emas; 
10.9-shakl. 
9.9-shakl, 
v 
dagi kabi pufakchalar birlashganda, adilak o‘qi gorizontal 
holatda bo‘ladi. Pufakchalarni birlashtirish uchun asbobda maxsus vint bo‘ladi. 
Masalan, N3
 
niveliridagi maxsus vint 
elevatsion vint 
deyiladi.