Geodeziya va marksheyderiya

Geodeziyaning boshqa fanlarga bog‘liqligi.
Geodeziya fani matematika, 
astronomiya, geografiya fanlari bilan bir vaqtda va chambarchas munosabatda 
taraqqiy etdi. Geodezik asboblar nazariy jihatdan fizik qonunlari asosida yasaladi, 
o‘lchash natijalari matematik qoidalar bo‘yicha hisoblanadi. Yer yuzasida nuqtalar 
o‘rni geografik va astronomik koordinatalar bo‘yicha belgilanadi. Yer shakli va 
uning o‘zgarishidagi jarayonlarni o‘rganishda geofezika va geologiya kabi 
fanlardan foydalaniladi. Hozirgi davrda geodeziya fani mexanika, avtomatika, 
elektronika fanlari bilan va, hatto, kosmik kuzatish natijalari bilan bog‘liq holda 
taraqqiy etmoqda. 
Geodeziya fani tarixidan qisqacha ma’lumot.
Geodeziya qadimiy fan 

---

bo‘lib, kishilik jamiyati yashash sharoitining talabiga ko‘ra vujudga keldi, unga 
moslanib tarqqiy etdi va etmoqda. Tarixiy obidalar va arxeologik qazilmalarda 
topilgan noyob qoldiqlar tasdiqlashicha qadimiy Misr, Mesopatomiya, Hindiston, 
Xitoy, Yunoniston (Gretsiya), O‘rta Osiyo va boshqa mamlakat xalqlari o‘z 
ehtiyojlarini qondirish uchun dehqonchilik qilish va sug‘orish kanallari qazish, 
turli bino va inshootlar qurish, ekin va bino joylarini uzaro taqsimlash kabi hayotiy 
masalalarni echishda geodezik o‘lchash ishlarini tatbiq etganlar. Masalan, 
miloddan ilgari Misrda Nil daryosining toshishi natijasida o‘g‘itlangan nam 
erlarning dehqonlar (falloxlar) orasida bo‘linishi geodeziya fanining dastlabki 
ishlaridan biri ekanligi ehtimoldan xoli emas. 
Qadimiy madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan Bobil-Osuriylar erida olib borilgan 
arxeologik qazilmalarda miloddan 3 ming yil ilgari chizilgan joy plani topilgan. 
Dajla (Tigr) va Firot (Evfrat) daryolarining suvidan sug‘orishda 
foydalanish uchun sun’iy gidrotexnikaviy qurilmalar barpo etilgan. Hatto miloddan 
2150 yil ilgari Firot daryosi tagidan 0,9 km uzunlikdagi tonel qazish uchun daryo 
boshqa joydan o‘tkazilgan. 
Misrda Nil daryosidan sug‘orish kanali o‘tkazishda xarobot nomli 6 m li 
yog‘och nov yordamida nivelirlash ishi bajarilgan. Xarobot suv bilan to‘ldirilib, 
ikki uchiga shovun osilganki, bular xarobot uchlarining er yuzasidan balandligini 
ko‘rsatgan. SHu asbob yordamida Nil daryosidan Suvaysh kanaligacha 150 km 
masofa nivelirlangan. Bu suv niveliri hozirgi nivelerning dastlabki ko‘rinishi 
deyish mumkin. 
Misirdagi tengi yo‘q mahobatli ehromlar (piramidalar), saroy va qasrlar 
qurish albatta geodezik ishlarsiz bo‘lmagan. Inshoot qurish, sug‘orish kanallari 
o‘tkazish, loyihani joyiga ko‘chirish va turli rejalash ishlarini geometrik jihatdan 
tshg‘ri amalga oshirishda geodezik ishlar bajarilganki, bu hol geodeziyaning ham 
rivojlanishiga yo‘l ochgan. Misr, Bobil-Osuriya, Hindiston va Xitoy erlarida ham 
bo‘lganki, bunga etti mo‘‘jiza va ularning qoldiqlari guvohdir. 
Kundalik hayot taqozosiga javob tariqasida bajarilgan amaliy geodezik 
ishlar bilan birga Er shakli va uning kattaligi (o‘lchami) haqida ham yangi ilmiy 
fikrlar to‘g‘ildi. Tabiatdagi kundalik hodislarni sinchiklab kuzatish va tafakkur 
qilish Er shar shaklida degan fikrni uyg‘otdi. Dastlab Erni shar shaklida degan 
shaxs miloddan 7-6 asr ilgari yashagan Aniksimandr (610-546) yoki Fales (639-
548) edi degan fikrga e’tiroz bildirib, “bu fikr janubiy Italiya va Sitsiliya orollarida 
yashovchi greklarga mansub” deguvchilar ham bor. 
SHu narsa aniqki, miloddan 7-6 asr ilgari hozirgi Iroq janubida yashagan 
xoldeylar Erni shar deb faraz qildilar va uning radiusi 
R
uzunligini o‘lchab, 
6310,50 km chiqardilar, lekin buni qanday chiqarganliklari haqida ma’lumot yo‘q. 
Aflotun (427-348) so‘zicha uning ustozi Suqrot (miloddan oldingi 450 yil 
atrofida) yerni shar deb uning kattaligini aniqlashga uringan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 
knedlik astonom Evdoks (408-355) Kned oroli va Misrda turib Kanopus yulduzini 
kuzatish yo‘li bilan yer shari aylanasining uzunligini