Geodeziya laboratoriya

JOY CHIZIQLARINI ANIQLASH

Haqiqiy yoki magnit meridiani yo‘nalishiga nisbatan chiziq yo‘nalishini aniqlash joy chiziqlarini aniqlash deyiladi. Joy chi- ziqlarini aniqlash uchun azimut, rumb, direksion burchaklar qo‘llaniladi (14- rasm).

Meridianning shimoliy yo‘nalishidan soat mili yo‘li bo‘yicha chiziq yo‘nalishigacha sanaladigan burchak azimut deyiladi (14- a rasm). Azimutlar 0 dan 360° gacha o‘zgaradi. Bir chiziqning ikki 1 va 2 nuqtasida meridianlar parallel bo‘lmaganligi sababli azimutlar o‘zaro teng bo‘lmaydi, ya’ni meridianlar yaqinlashishi deyiladigan sharq yoki g‘arb tomonga o‘zgaradigan g burchakka


12
farq qiladi: A₂₁ = A¢ + g. Agar azimut chiziq 1—2 yo‘nalish uchun

hisoblansa, u to‘g‘ri va aksincha bo‘lsa, teskari azimut deyiladi

(14- b rasm). Uning qiymati:

21 12
A = A + 180 ° + g.

1. 
   b) d)
   

10. 
    rasm. Azimutlar va direksion burchaklar.
    

2 2

10. 
    rasm. Rumblar. 16- rasm. Chiziqlar azimutlari va rumblari orasidagi bog‘lanish.
    

Rumb deb, meridianning yaqin uchi yo‘nalishidan chiziq yo‘na- lishigacha hisoblanadigan burchakka aytiladi (15- rasm). Rumblar- ning SHSHq, JSHq, JG‘, SHG‘ nomlari bo‘lib, 0 dan 90° gacha o‘zgaradi. Azimutlarning rumblarga yoki aksincha rumblardan azimutlarga quyidagi munosabatlar asosida o‘tiladi (16- rasm):

Azimutlar Rumblar

1
0—90° SH SHq : r₁ = A


2
90—180° J SHq : r₂ = 180 ° - A


3
180—270° J F : r ₃ = A - 180 °


4
270—360° SHG‘ : r₄ = 360 ° - A

Agar azimutlar va rumblar haqiqiy meridian yo‘nalishidan hisoblansa, haqiqiy azimutlar va rumblar, azimutlar va rumblar magnit meridian yo‘nalishidan hisoblansa, magnit azimutlari va rumblari deyiladi.

Haqiqiy azimutlar geodezik o‘lchashlar natijasida, magnit azimutlari yoki rumblar esa bussol yordamida aniqlanadi. Bussol mustaqil asbob sifatida qo‘llaniladi yoki geodezik asboblar kom- plektida bo‘ladi. Dioptrli bussol doiraviy qutidan iborat bo‘lib, uning ichida har 10° da soat mili harakatiga teskari 0° dan 360° yozilgan halqa 2 joylashgan (17- rasm).

Quti o‘rtasida ignada erkin aylanadigan magnit meridiani yo‘nalishini ko‘rsatadigan bussol mili 1 bor. Quti usti oyna bilan

2 3

17. 
    rasm. Dioptrli bussol: 1 — bussol mili; 2 — gradusli halqa; 3 — narsa dioptri; 4 — ip; 5 — ko‘z dioptri; 6 — korpus; 7 — tor yoriq; 8 — dasta; 9 — mahkamlash vinti.
    
18. 
    rasm. Balandlik o‘lchagichli bussol.
    

berkitilgan. Bussolda azimutni aniqlash uchun chiziqning bir uchida bussol qoziqqa o‘rnatiladi yoki qo‘lda ushlab turiladi, ikkinchi uchida esa nishon tayoqchasi o‘rnatiladi. 9 vintda bussol mili 1 bo‘shatilib, narsa dioptri 2 ko‘z dioptri 5 da kuzatish orqali nishon tayoqchasi yo‘naltiriladi. Narsa dioptri ipi 4 qarshisidagi 2 halqadan chiziq azimuti sanaladi. Bussolda sanash aniqligi 0,1° yoki 6¢ bo‘ladi.

Balandlik o‘lchagichli bussol (18- rasm) joyda magnit azimut- lari (rumblar)ni aniqlash, ufqiy burchaklarni o‘lchash uchun mo‘l- jallangan. Bussol shtativdagi teodolit tagligiga yoki bevosita maxsus nishon tayoqchasida, har qanday yog‘ochli taglikda o‘rnatilishi mumkin. Bunda magnit azimuti 15¢, ufqiy burchakni to‘la qabulda o‘lchash 5¢, joy predmetlari o‘lchash aniqligi 0,2 m dan ortmaydi. Geodezik asboblarda bussol halqasining nolinchi diametri as- bob trubasining ko‘rish o‘qi yo‘nalishida o‘rnatiladi. Haqiqiy va

2 4

17. 
    rasm. Haqiqiy va magnit meridianlari orasidagi bog‘lanish.
    

magnit meridianlari yo‘nalishlari bir-biridan sharqqa yoki g‘arbga qarab o‘zgaradigan magnit mili og‘ishining d burchagiga farq qiladi. Shu sababali haqiqiy azimut (19- rasm):

M
A = A + d,
bunda, A_M — magnit azimuti, d — magnit milining og‘ishi, uning

qiymati joyning topografik xaritalarida ko‘rsatiladi. Magnit mili-

ning og‘ishi kun, yil, asr davomida o‘zgarib turadi, shu sababli magnit azimuti kichik joylarning rejalarini aniqlashda qo‘llaniladi. Direksion burchak a deb o‘q meridiani yoki unga parallel bo‘lgan chiziqning shimoliy yo‘nalishidan soat mili yo‘li bo‘yicha

0° dan 360° gacha o‘zgaradigan burchakka aytiladi (16- rasm).

Bir chiziqning to‘g‘ri va teskari direksion burchaklari o‘zaro 180° ga farq qiladi:

21 12
a = a ± 180°.

Ko‘pincha ko‘pburchak (poligon) boshlang‘ich 1—2 tomonining direk-

12

2
sion burchagi a o‘lchangan ichki o‘ng ě (yoki chap) burchaklari bo‘- yicha poligonning qolgan 2—3 va

2 5

17. 
    rasm. Direksion burchaklar va poligon ichki burchaklari orasidagi bog‘lanish.
    

h. k. tomonlarining direksion burchaklarini hisoblash kerak bo‘ladi (20- rasm). U holda hisoblash quyidagi formula asosida bajariladi:

23 12 2
a = a - 180 ° - ě ,
keyingi tomonning direksion burchagi oldingi tomonning direksion burchagiga 180° qo‘shilib, o‘ng ě burchakning ayrilganiga (yoki chap g burchakning qo‘shilganiga) teng bo‘ladi. Masalan:


12 2 23
a + 83°12¢; ě = 155°03¢ bo‘lsa, a = 108°09¢.

10.