Geodeziya laboratoriya

TOPOGRAFIK XARITALAR, ULARNI GRAFALASH VA NOMENKLATURASI

Barcha xaritalar masshtablari 1:1 000 000 dan mayda — umumtasvirli va masshtablari 1:1 000 000 dan yirik — topografik turlarga bo‘linadi.

Masshtablari 1:1 000 000, 1:500 000, 1:300 000, 1:200 000

bo‘lgan xaritalar umumtasvirli topografik xaritalar deyilib, yirikroq masshtabli xaritalar bo‘yicha tuziladi.

Masshtablari 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000, 1:5 000,

1:2 000, bo‘lgan xaritalar topografiyali deyiladi va hududlarning syomkalari natijalari bo‘yicha tuziladi.

Topografik xaritalar boshqalaridan mazmuni, to‘liqligi, joyni batafsil o‘rganish imkonini bera olishi, relyef va tafsilotni tasvirlash aniqligi bilan farqlanadi. Shu sababli ular xalq xo‘jaligida, muhandislik inshootlari qidiruvlari, loyihalash va qurilishda hamda yer tuzish, yer kadastrini yurgizish kabi ko‘p masalalarni yechishda, eng muhimi mamlakat mudofaasini tashkil etishda qo‘llaniladi.

4. 
   rasm. 1:1 000 000 masshtabli xarita varag‘i nomenklaturasi.
   

1 4

Topografik xaritalar ko‘p varaqli bo‘ladi, ularda mamlakatning hamma hududi foydalanish uchun qulay bo‘ladigan o‘lchamli ayrim varaqlarda qismlarga bo‘linib tasvirlanadi.

Topografik xaritalarni varaqlarga ajratish grafalash deyiladi va uni amalga oshirishga asos qilib 1:1 000 000 masshtabli xarita varag‘i qabul qilinadi. Nomenklatura deb topografik xaritalar ayrim varaqlarini belgilash sistemasiga aytiladi.

1:1 000 000 masshtabli xaritani tuzish uchun Yer sirti tasviri Grinvich meridianidan boshlab uzoqlik bo‘yicha har 6° dan 60 ta ikki burchak (ustunlar)ga bo‘linadi, ular arab raqamlarida 180°- meridiandan boshlab sharqqa tomon nomerlanadi.

Agar nomerlash 0° dan boshlansa, bunday, ikki burchakliklar zonalar deyiladi. Zonalar hisobi ustunliklaridan 30 ga farq qila- di. Masalan, 42- ustun — bu 12 zona, Yer sirti tasviri kenglik bo‘yicha har 4° dan parallellar bilan ekvatordan shimolga va janubga lotin alifbosi bosh harflari bilan belgilanadigan qatorlarga bo‘linadi (7- rasm).

1:1 000 000 (millionli) xarita varag‘i nomenklaturasi qator harfi va ustun nomeridan yig‘iladi, masalan, K—42.

1:300 000 masshtabli xaritaning varag‘i millionli xaritaning 1/9 qismini tashkil qiladi va millionli varaq nomenklaturasi oldiga joylashadigan I dan IX gacha rim raqamlari bilan belgilanadi — IX—K—42.

Millionli xarita 1 :500 000, 1 :200 000,

1:100 000 masshtabli xa- ritalar varaqlariga ajra- tilishi va ularning no- menklaturalari hosil bo‘ li shi sxemasi 8- rasmda keltirilgan. Unga ko‘ra 1:500 000 massh- tabli xarita varag‘i milli- onli xarita varag‘ining 1/4 qismini tashkil etadi va millionli varaq nomen-

8- rasm. 1:50 000; 1:10 000;

1:5 000 masshtabli xarita varaqlari nomenklaturasi.

1 5

1. 
   b)
   

9- rasm.

a — 1:5 000 masshtabli xarita varag‘ida 1:2 000 masshtabli xarita varaqlari joylashishi; b — 1:5000—1:500 masshtabli planlarni to‘g‘ri burchakli grafalanishi.
klaturasiga A, Á, Â, Ã bosh harflarini qo‘shib belgilanadi — K— 42—Ã; 1:200 000 masshtabli xaritaning varag‘i 1:1 000 000 masshtabli xarita varag‘ining 1/36 qismini tashkil qiladi va 1:1 000 000 varaq nomenklaturasidan keyin joylashgan rim raqamlari bilan belgilanadi — K—42—XXXVI.

1:100 000 li xaritaning varag‘ini hosil qilish uchun 1:1 000 000 li xarita varag‘i 144 qismga bo‘linishi va 1 dan 144 gacha arab raqamlari bilan belgilanishi kerak: K—42—144 (8- rasm).

1:100 000 masshtabli xaritaning bir varag‘iga kirill alifbosining bosh harflari A, Á, Â, Ã bilan belgilanadigan 1:50 000 masshtabli xaritaning 4 varag‘i mos keladi.

1:50 000 masshtabli xaritaning har varag‘i kirill alifbosining yozma harflari a, á, â, ã bilan belgilanadigan 1:25 000 li xaritaning 4 varag‘iga ega.

1:25 000 masshtabli xaritaning varag‘i arab raqamlari 1—4 bilan

belgilanadigan 1:1 000 masshtabli xaritaning 4 varag‘iga bo‘linadi. 1:100 000 li xaritaning varag‘i arab raqamlari bilan belgilana- digan 1:5 000 masshtabli xaritaning 256 varag‘iga ega (9- a rasm). 1:5 000 masshtabli xaritaning varag‘i rus alifbosining a, á, â, ã, ä, å, æ, ç, è yozma harflari bilan belgilanadigan 1:2 000 masshtabli

xaritaning 9 varag‘iga bo‘linadi.

1 6

1- jadvalda geografik kengligi j = 40°00¢15² va geografik uzoq- ligi l = 71°59¢40² bo‘lgan nuqta joylashgan masshtablari 1:1 000 000—1:2 000 bo‘lgan xaritalar varaqlarini yer shari sirtidagi kenglik va uzoqlik bo‘yicha romlari o‘lchamlari, nomenklaturalari misollari va xarita varaqlari soni keltirilgan. Yuqorida yozilgan- lardan 1:1 000 000 masshtabli xaritadan yirikroq masshtabli xaritalar varaqlari nomenklaturasiga har bir masshtab varaqlarini belgilash uchun qabul qilingan harf yoki sonni ma’lum tartibda qo‘yish orqali hosil qilinadi.