|
TOPOGRAFIK ÕARITALARNI O‘RGANISH. MASSHTABLAR
Xarita va rejalarni tuzishda ularga qo‘yiladigan talablar va aniqligiga qarab joydagi o‘lchangan chiziqlar bir necha marta kichraytiriladi. Xaritadagi chiziq s uzunligining joyning tegishli S chiziq uzunligi ufqiy proyeksiyasiga nisbati masshtab deyiladi. Masshtablar sonli, chiziqli va ko‘ndalang ko‘rinishda ifodalanadi. Xaritaning sonli masshtabini quyidagi munosabatdan aniqlash mumkin:
bunda, S — joydagi chiziq uzunligi, s — bu chiziqning xaritadagi uzunligi. Agar S = 1 km, s = 10 sm bo‘lsa, u holda
М = 10 sm = 1 .
100 000 sm 10 000
Surati bir bo‘lgan kasr bilan ifodalangan masshtabning max- raji xaritadagi chiziq uzunligi joydagi chiziq uzunligidan necha marta kichikligini ko‘rsatadi. Topografik xaritada sonli masshtab yozuvidan pastda (5- rasmga qarang) 1 santimetrda 100 metrlar deb nomlangan so‘zni o‘qish mumkin: bu 1:10 000 masshtabni bildiradi. Agar xaritada chiziq uzunligi s = 1,75 sm, xarita masshtabi esa 1:10 000 bo‘lsa, joydagi chiziq uzunligi S =
= 1,75 sm ½ 10 000 = 175 m bo‘ladi. Teskari masala ham shunday yechiladi: joydagi chiziq uzunligi S = 325,5 m bo‘lsa, (1.1) muno- sabatdan uning xaritadagi proyeksiyasi s = 325,5:10 000 = 3,26 sm bo‘ladi.
Xaritalarni tuzishda joyning har bir chizig‘i bir xil songa kichraytiriladi. Shu sababli masalalarni grafik usulda yechishda, ya’ni ommaviy o‘lchashlarda chiziqli masshtabni qo‘llash qulay.
9
rasm. Topografik xarita varag‘i qismi.
1 0
Xaritaning janubiy romi tagida ko‘rsatilgan chiziqli masshtabni yasash uchun to‘g‘ri chiziqda masshtab asosi deyiladigan, uzunligi 2 sm li kesmani bir necha marta o‘lchab qo‘yiladi. Berilgan sonli masshtab bo‘yicha olingan masshtab asosiga mos keladigan joy chiziq uzunligi hisoblanadi va masshtab yoziladi. Chapdan chek- kadagi kesma odatda 1° ta teng qismga bo‘linadi. Masshtabdagi yuzlik va o‘nlik metrlar bevosita olinadi, ayrim metrlari esa ko‘zda baholanadi. Masalan, xaritadagi Golan tog‘i bilan un zavodi (kvadrat 6511) 1 : 10 000 masshtabli xaritada chiziqli masshtab bo‘yicha topilgan joydagi 339 m ga teng masofaga mos keladi. Chiziqli masshtab chiziq uzunliklarini ko‘z bilan baholab topish aniqligi masshtab asosining eng kichik bo‘lagining 0,1 ulushini, ya’ni xarita masshtabida 0,2 mm ni tashkil etadi.
Masofalarni kattaroq aniqlikda topish uchun ko‘ndalang mas- shtab qo‘llaniladi. Uni yasash uchun KL chiziqdagi (6- rasm) masshtab asosida teng ikki santimetrli kesmalar bir necha marta o‘lchab qo‘yiladi va hosil bo‘lgan nuqtalardan perpendikularlar tiklanadi. Chetdagi perpendikularga KM = LN = 2 sm yoki bir muncha ortiqroq kesmalarni qo‘yamiz va ularga MN | | KL chiziq- larni o‘tkazib, MB = KC asosli chiziqli masshtabni yana olamiz. Endi KC va MB kesmalar m ta hamda KM va LN kesmalar n ta teng bo‘lakka bo‘linadi va topilgan nuqtalarda 6- rasmda ko‘rsatil- gandek parallel chiziqlar o‘tkazamiz. Bajarilgan yasashlar natijasi- da eng kichik bo‘lagi a1b1 bo‘lgan ko‘ndalang masshtab yasaladi, uning o‘lchami a1b1C va ABC uchburchaklar o‘xshashligidan
a b = AB bC.
1 1 BC 1
AB = KC/m va b C = BC/n bo‘lgani uchun a b = KC/mn.
1 1 1
Normal ko‘ndalang masshtab uchun m = n =10, shu sababli
rasm. Normal ko‘ndalang masshtab nomogrammasi.
1 1
1 1
a b = 0,01 KC.
Normal ko‘ndalang masshtabning eng kichik bo‘lagi uning aso- sining 0,01 qismini, ya’ni 0,2 mm ni tashkil etadi. Uchburchaklar
o‘xshashligidan a b = 2 a b , a b = 3 a b
va h.k. Ko‘ndalang
2 2 1 1 3 3 1 1
masshtabdan foydalanish uchun berilgan sonli masshtabda tegishli
elementlar hisoblanadi. 6- rasmda tasvirlangan ko‘ndalang masshtab nomogrammasidan 487 m kesma uzunligini topish kerak. Bu holda rejadagi 1 sm ga joyda 100 m, 2 sm li KC asosga 200 m,
kichik AB bo‘lakka 20 m to‘g‘ri keladi, eng kichik a1b1 = 2 m,
masshtab aniqligi 1 m bo‘ladi. Pargar (o‘lchagich) ignalari orasida
ikkita asos (400 m) olamiz, keyin chapdagi ignani to‘rt kichik bo‘lakka (80 m) va o‘lchagichni yuqoriga uch yarim bo‘lakka (7 m) suramiz, bunda chapdagi igna og‘ma chiziq bo‘yicha, o‘ngdagisiga esa tik bo‘ylab baravar suriladi, ignalar MN oralig‘i 487 m kes- mani tashkil etadi. 6- rasm bo‘yicha PS kesma 1:5000 masshtabda 357 m ga teng, 1:2000 masshtabda 142,8 m, 1:1 000 masshtabda
kesma PQ = 59,0 m va 1:25000 masshtabda 1475 m, 1:100 000 masshtabda kesma TU = 5,68 km va 1:50000 masshtabda esa 2,84 km ni tashkil etadi.
Ko‘ndalang masshtab grafigi masshtabli deyiladigan metall chizg‘ichlarda va ayrim asboblarda gravirlanadi.
Berilgan masshtabli chizmada ifodalangan m = 0,1 mm kesma to‘g‘ri keladigan joydagi chiziq ko‘ndalang masshtabning chekli aniqligi deyiladi, u quyidagi formula orqali hisoblanadi:
=
f mt m,
chekli 10000
(1.2)
bu ifoda bo‘yicha 1:5000, 1:2000, 1:1000 masshtablardagi rejaning chekli aniqligi mos ravishda 0,5 m, 0,2 m va 0,1 m ni tashkil etadi. Demak, o‘lchamlari keltirilganlardan kichik bo‘lgan joy predmetlarini rejada masshtabli shartli belgilarda tasvirlash imkoni bo‘lmaydi. Bunday berilgan masshtabda reja tuzish uchun o‘lchash ishlari aniqligini va batafsilligini asoslash masalasi kelib chiqadi va uni yechish yo‘llari geodeziya amaliyotida ko‘rib chiqiladi. Masshtab aniqligini bilgan holda quyidagi ikkita masalani yechish mumkin: a) xarita masshtabida tasvirlash mumkin bo‘lmagan joy predmetlari va konturlar egri-bugriliklari o‘lchamini aniqlash;
b) bizga kerak bo‘lgan joy predmetlari xaritada o‘xshash shakllar bo‘lib tasvirlanishi uchun xarita masshtabini tanlash.
1 2
Do'stlaringiz bilan baham: | 
