Geodeziya, kartografiya va kadastr

DEFORMATSIYA SABABLARI. 
Yuqorida koʻrsatilgandek, poydevorlar deformasiyasi unga tabiiy va texnogen 
faktorlar taʼsiri natijasida yuzaga keladi. Tabiiy faktorlarga quyidagilarni keltirish 
mumkin: 
1) togʻ jinslarining turli xil injener-geologik va gidrogeologik hodisalarga moyilligi; 
2) togʻ jinslarining sovuqda muzlash va muzlangan jinslarning erishi; 
3) gidrometrik sharoitning oʻzgarishi, koʻp yillik harorat, namlik va er osti suvi

---

8 
sathining oʻzgarishi. Texnogen faktorlarga quyidagilar kiritiladi: 
1) inshootning oʻz ogʻirligi taʼsiri; 
2) yer osti suvlarining suniiy ravishda koʻtarilish va pasayishi sababli togʻ jinslarining 
xususiyatini oʻzgartirishi; 
3) yer osti ishlari natijasida poydevorning zaiflashishi;
4) binoga qoʻshimcha qavat qurilishi yoki yonidan yangi bino barpo etilishi 
natijasida, poydevorga boʻlgan bosim (kuch) oʻzgarishi; 
5) turli xil agregatlar ishlashi, transportlar harakati sababli tebranishi. 
Shular bilan birga inshoot deformasiyasiga poydevor shakli, oʻlchamlari va 
mustahkamligi ham taʼsir qiladi. 
Kotlovan tagi boʻrtishi va choʻkishi voronkasi oʻlchamlarini aniqlash. 
Kotlovan tagi boʻrtishini oʻrganish. Poydevor siljishini kuzatish, qurilish 
kotlovanidan tabiiy bosim (tuproq qatlami) olib tashlangandan keyin, uning tag qismi 
boʻrtishini oʻrganishdan boshlanadi. Chuqur kotlovanlar qazilganda togʻ-jinslariga 
boʻlgan tabiiy bosim oʻzgaradi va buning natijasida kotlovan tag qismida koʻtarilish 
kuzatiladi. Kotlovan tagi boʻrtishini kuzatishdan maqsad turli xil nuqtalardagi 
koʻtarilishni taʼriflovchi maʼlumotlar yigʻishdir. Bu maʼlumotlar poydevorning 
keyingi choʻkishi haqida kengroq oʻrganishga imkon beradi.Katta gidrotexnik 
inshootlar qurilishida 20-50 m chuqurlikda kotlovanlar qaziladi. Bunday kotlovanlar 
tag qismining boʻrtish qiymati bir necha santimetrdan 20-30 sm gacha borishi 
mumkin.Qurilish maydonidagi kotlovanlarning koʻtarilish qiymatini oʻlchash uchun 
avvaldan belgilangan joyda quduq qaziladi va unga maxsus konstruksiyadagi marka 
oʻrnatiladi. Quduqlar geodezik asos punktlari bilan geodezik bogʻlanadi va 
koordinatalari aniqlanadi. Kotlovanni qazishda oldingi va keyingi holatlarda 
markaning aniqlangan koordinatalari farqi boʻrtish qiymatini koʻrsatadi. Koʻtarilish 
kotlovanning markazida kattaroq boʻlib, uning chekka qismlarida kichikroq boʻladi. 
Choʻkish voronkalarini oʻlchamini aniqlash. Inshootlar qurilishi jarayonida choʻkish 
nafaqat ularning pastki qismida, balki ular atrofida ham sodir boʻladi. Bu xodisa yer 

---

9 
qatlamini unga qurilgan barcha inshootlar bilan birga choʻkishiga olib keladi. Bu 
yerdan choʻkish voronkasini chegaralarini aniqlash, bino atrofida yuz berishi mumkin 
boʻlgan turli hodisalarning olidini olishga imkon beradi. Muhim hisoblangan 
choʻkish voronkalari yer osti inshootlarini, ayniqsa katta tunellar, plotinalar va 
boshqa gidrotexnik inshootlar qurilishida yuzaga keladi. Choʻkish voronkalari 
oʻlchamlarini aniqlashda va ularning keyingi oʻsishini xarakterlash uchun qurilish 
obʼektiga yaqin joylashgan bino poydevorlariga nivelir markalari oʻrnatiladi. 
Markalar balandligini aniqlash bir nechta bosqichda nivelirlash asosi punktiga 
nisbatan bajariladi. Birinchi va oxirgi bosqich II sinf nivelirlash orqali bajarilishi 
maqsadga muvofiq. Birinchi bosqich yer ishlari boshlanishidan oldin amalga 
oshirilishi kerak. Nivelirlash ishlaridan tashqari yer osti suvining sathini, jinslarning 
namligi va boshqa faktorlarini kuzatib borish zarur.