Geodeziya, kartografiya, geografiya

(2.2.1-rasm) Kartografik proyeksiyalar
Ko‘ndalang proyeksiyalar — yordamchi yuzaning o‘qi Yer ellipsoidi yoki shari ekvator tekisligida yotadi (yotgan bo‘ladi, joylashadi) va qutbiy o‘qqa perpendikulyar bo‘ladi; azimuntal proyeksiyalarda tekislik yuzani ekvator tekisligida yotgan normalga perpendikulyar bo‘ladi. Qiyshiq proyeksiyalar yordamchi yuza o‘qi qutbiy o‘q va Yer ellipsoidi yoki shari ekvator tekisligi orasida bo‘lgan normal bilan ustma-ust tushadi; azimuntal proyeksiyalarda tekislik bu normalga perpendikulyar bo‘ladi.
Kartografik tasvirdagi xatolik hamma proyeksiyalar uchun xosdir. Umuman olganda har qanday proyeksiyada xatosi yo‘q alohida nuqta yoki chiziq (xatto chiziqlar sistemasi) bo‘ladi. Ular nol xatolikdagi nuqtala ryoki chiziqlar deyiladi.
Ana shu nuqta yoki chiziqdan uzoqlashilgan sari xatolik oshib boradi. Boshqacha qilib aytsak, kartaga tushirilayotgan hudud o‘lchami oshishi bilan xatolik ham oshib boradi.
Kartografik proyeksiyalarni baholayotganda, shu proyeksiya yo‘l qo‘yadigan maydon va burchak xatoligining qiymatlari hisoblab chiqariladi. Kartografik proyeksiyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga izokollar deyiladi. Muayyan kartaga proyeksiya tanlash quyidagi uchta guruh omillarga bog‘liq bo‘ladi. Birinchi guruhga kartaga olinadigan (tushirilayotgan) obyektni tavsiflovchi omillar kiradi, chunonchi, hududning geografik o‘rni, kattaligi, chegaralarini shakli, chegaradagi (qo‘shni, yonma-yon) hududlarni ko‘rsatish darajasi kiradi. Ikkinchi guruhga yaratiladigan kartani tavsiflaydigan, chunonchi, undan foydalanish usullari va sharoitlarini belgilaydigan omillar kiradi. Ushbu guruhga kartaning belgilangan maqsadi va tayyorlanish sohasi, masshtabi va mazmuni; karta bo‘yicha yechiladigan vazifalar va ularni yechish uchun karta aniqligiga qo‘yiladigan talablar; kartadan foydalanish (stol ustida, devoriy) va kartografik informatsiyani tahlil qilish usullari; karta bilan ishlash sharoitlari (alohida, boshqalar bilan uyg‘unlikda) va boshqa shu kabi omillar kiritiladi. Uchinchi guruhga kartografik proyeksiyani tavsiflaydigan omillar, chunonchi proyeksiyadagi xatoliklar xarakteri, uzunliklar, burchaklar va maydonlar xatoligining maksimal miqdorlari, ularni taqsimlanish xarakteri; hududlar shakllarini to‘g‘ri ko‘rsatish darajasi; qutblarning tasvirlanish xarakteri; to‘rning o‘rtadagi meridian va ekvatorga nisbatan simmetriklik shartlari, ularni tasvirlash shartlari (ekvatorni o‘rtadagi meridian va qutblarga nisbatan tasvirlash, agar ular chiziqlar bilan tasvirlansa); tasvirni ko‘z bilan idrok qilish shartlari va boshqalar kiradi.⁶
Kartalarga proyeksiya tanlashda qo‘llanma (dastur) qilib xatoliklar taqsimlanish xususiyatlari va tasvirlanayotgan hududning tashqi qiyofasi (konturi), shuningdek o‘lchami olinadi. U yoki bu karta uchun kartografik proyeksiya tanlashda nol xatolikdagi nuqta yoki chiziqlar tasvirlanayotgan hududning o‘rtasiga joylashtiriladi. Afrika materigini tasvirlayotganda ko‘ndalang azimuntal proyeksiya qo‘llaniladi, tekislik materik markazida ekvatordagi nuqtada Yer ellipsoidi yoki shariga urinma bo‘ladi.
Yarim sharlar kartasini tuzishda ham xuddi shunday qilinadi. Biz bilamizki, kartalarda Yer egriligi tufayli bo‘ladigan xatolik, unda tasvirlanayotgan hudud qancha katta bo‘lsa u ham shuncha katta bo‘ladi. Mayda masshtabli o‘quv kartalarida o‘lchash ishlarini olib borayotganda odatda katta aniqlik talab etilmaydi. Shuning uchun alohida davlatlarni kartalarda yoki ularning alohida qismlari tasvirlangan kartalarda o‘lchash ishlarini olib borish mumkin. Materik kartalarida o‘lchash ishlarini olib borayotganda kelib chiqadigan xatoliklarni hisobga olish kerak. Yarim sharlarvadunyokartalaridao‘lchashishlariniolibborishtavsiyaetilmaydi.
Maktabdevoriyo‘quvkartalari har xilproyeksiyalardatuziladi. Masalan, dunyokartalariuchunko‘proq SNIIGAIK (Rossiya geodeziya, aerofotosyomkavakartografiyamarkaziyilmiytaqiqotinstituti) proyeksiyasi, yarimsharlarvamateriklarkartalariuchunko‘proqLambertningazimuntalproyeksiyasiqo‘llaniladi. MDH o‘quvkartalariuchun V.V. Kavrayskiyyoki F.N. Krasovskiyningkesuvchikonusli — tengoraliqliproyeksiyasiqo‘llaniladi.