2-Тopshiriq
Kartografik proyeksiyalarni aniqlash.
Тopshiriq maqsadi: keng tarqalgan kartografik proyeksiyalarni o’rganish,
meridianlar va parallellar setkasi bo’yicha ularni aniqlash bo’yicha ko’nikma xosil
qilish.
Тopshiriqni bajarish: kartografik proyeksiyalar klassifikatsiyasini o’rganib,
meridianlar va parallellar setkasi bo’yicha proyeksiyalarni aniqlashni o’rganib,
1-jadval to’ldirilsin.
Тopshiriqlar variantlari o’qituvchi tomonidan beriladi.
Kart
a №
Hududnin
g
kartadagi
tasviri
Karta
ramkasining
shakli
Meridian
va paral-
lellar
qanday
tasvirlang
an
Тo’g’ri
meridianl
ar
bo’yicha
meridianl
ar oralig’i
qanday
o’zgaradi
Proyeksiy
a-
larning
qo’shimc
ha
belgilari
Proyeksiy
a-
ning
yordamch
i
shakli
bo’yicha
ko’rinishi
.
Proyeksiy
a-ning
nomi.
132-
133
O’zbekist
on
to’g’riburcha
kli
Meridianl
ar –to’g’ri
chiziqlar,
paralellar-
konsentri
k
chiziqlar.
-
Ekvator
va
qutb
karta
ramkasig
a
kirmaydi
Konusli
Тeng
oraliqli
konusli
normal
proyeksiy
a.
Тopshiriqni bajarish uchun ko’rsatma
1.
1-jadvalni chizish va to’ldirish.
2.
Proyeksiyalarni aniqlash uchun quyidagilarni bilish kerak:
a) kartada qaysi hudud ko’rsatilgan (dunyo kartasi, yarim sharlar kartasi,
materiklar, ularning qismlari, davlatlar, O’zbekiston, viloyatlar va x/z)
b) karta ramkasining shakli (dumaloq, to’rtburchak, ellipsoid)
v) meridianlar qanday chiziqlarda ko’rsatilgan (to’g’ri, egri, aylana,
konsentrik yoylar yoki bo’yicha aylana)
g) to’g’ri (o’rta) meridianlar bo’yicha o’tgan parallellar oralig’i qanday
o’zgaradi- o’lchovlar faqat dunyo kartalarida bajariladi. (o’zgarmaydi, qisman
o’zgaradi, bir necha marotaba kattalashadi va kichiklashadi)
d) proyeksiyaning qanday qo’shimcha belgilari kartada tasvirlangan (ekvator-
to’g’ri yoki egri, tasvirlanmagan, qutb tasvirlanmagan, nuqta bilan ko’rsatilgan)
ye)
yordamchi geometrik shakl xarakteri bo’yicha proyeksiyani
klassifikatsiyasi berilsin.(azimutli, silindrli, konusli, ularning turlari)
j) asosiy klassifikatsiyalar bo’yicha proyeksiyaning to’liq nomi (kartografik
to’rlar mo’ljali bo’yicha, yordamchi shakllarni xarakteri bo’yicha, xatolik xarakteri
bo’yicha) va proyeksiyani ishlab chiqqan avtor familiyasi hamda korxona nomi
berilsin.
Jadval to’ldirilayotganda kartografik proyeksiyalar tanlashning aloxida
xususiyatlariga axamiyat berish kerak.
Ko’rsatilgan karta uchun proyeksiya tanlashda qator omillar ta’sir qiladi,
birinchi navbatda kartaning mazmuni va hududlarning fazoviy xususiyatlari.
Avval, kartaning mazmunidan kelib chiqqan xolda, xatolikning xarakteri
belgilanadi. Azimut va burchaklarni o’lchashda foydalaniladigan kartalarni to’g’ri
burchakli proyeksiyalarda tuzish maqsadga muvofiq.
Masalan, dengizda kema yo’llarini ko’rsatuvchi kartalar uchun Merkator
silindrik proyeksiyalari qo’llaniladi. Kartada maydonlarni solishtirish yoki o’lchash
uchun teng kattalikdagi proyeksiyalarga murojaat qilinadi. Burchak va
maydonlarning xatoligi ortib ketishi maqsadga muvofiq bo’lmasa (masalan yarim
sharlar kartasi) erkin proyeksiyalardan foydalaniladi.
Fazoviy omillarni, boshqacha aytganda kartaga tushiralayotgan hudud
o’lchamini, shaklini va joylashuvini hisobga olish, tanlangan proyeksiyalar
guruxidan (teng burchakli, teng kattalidagi, erkin) eng kichik xatolikga yoki
ularning foydali taqsimlanishiga yoki karta uchun muxim bo’lgan proyeksiya
topishga imkon beradi.
Dunyo kartalari uchun avvallari to’g’ri chiziqli va bir-biriga parallalel
bo’lgan parallalli to’rlari bor silindrik va psevdotsilindrik proyeksiyalardan keng
foydalanilgan, bu esa o’z o’rnida zonal kengliklarni o’rganishda muximdir.
Psevdotsilindrik proyeksiyalar, silindrik proyeksiyalar bilan solishtirganda, yuqori
kengliklardagi maydonlarda xatolikni kamroq beradi, lekin burchak xatoligi
ko’payadi, bu esa takrorlanuvchi hududlar tasviriga ta’siri yaxshi bo’lmaydi.
(masalan Shimoliy va janubiy Amerika hududlari). Hozirgi vaqtda egriligi kichik
bo’lgan parallellar SNIIGA i K ning (geodeziya, aeros’yomka va kartografiya
markaziy ilmiy-tekshirish instituti) erkin polikonik proyeksiyalari ko’proq
ishlatilmoqda, bu proyeksiyalar qutblarga qarab asta kattalashadi hamda burchak va
maydonlarining xatoligi kichik bo’ladi.
Yarim sharlar kartasini azimutli proyeksiyalarda tuzish tabiiy. Bular ichida
ko’p ishlatiladigani teng kattalikdagi azimutli va erkin proyeksiyalardir. Masalan,
sharqiy va g’arbiy yarim sharlarning fizik kartasi teng kattalikdagi ko’ndalang
azimutli Lambert proyeksiyalarda tuzilgan.
Aloxida materiklar uchun, tasvirlanayotgan materikning markazi nul nuqtali
Lambertning teng kattalikdagi og’ma 7- azimutli proyeksiyasidan foydalaniladi.
Afrika uchun og’ma proyeksiya ko’ndalang proyeksiya bilan almashtiriladi.
Azimutli proyeksiyada xatolik, proyeksiya markazidan uzoqlashgan sari ko’payadi,
shuning uchun kartaning to’g’riburchakli ramkasi burchagida katta qiymatga ega
bo’ladi.
Yevroosiyo kartalari SNIIGA i Kning erkin proyeksiyalarida tuzilgan.
Qutbiy davlatlar kartalari (Arktika, Antarktika) uchun Postelning normal
teng kattalikdagi azimutal proyeksiyalaridan foydalaniladi. Shunga ko’ra kartadan
turli punktlar va qutb orasidagi to’g’ri chiziqli masofalarni o’lchash mumkin.
Chet el davlatlari va ularning bo’laklari kartalari.
Bu guruxga tegishli tegishli ko’pgina kartalar normal konusli teng burchakli
proyeksiyalarda tuziladi. Shuni aytib o’tish kerak-ki 1: 10 000 000 va undan
maydaroq, tasvirlanayotganhududning shimoldan janubgacha bo’lgan cho’zilishi 30
bo’lgan, tengoraliqli konusli proyeksiyalarda tuziladi.
Davlatni to’liq tasvirlaydigan Rossiya kartalari asosan meridiadlari
tengoraliqli bo’lgan normal konusli proyeksiyalarda tuziladi. Bu proyeksiyalar
V.V.Kavrayskiy va F.N.Krasovskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Krasovskiyni
proyeksiyasi Rossiyaning shimoliy tumanlari uchun, kamroq xatolik beradi.
