|
sonli
va
grafik masshtablar
bo‘ladi. Grafik masshtablar
chiziqli
va
ko‘ndalang
bo‘ladi.
Surati bir bo‘lib, maxraji kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli
masshtab bo‘ladi. Masalan, 1:500, 1:1 000, 1:2 000, 1:5 000, 1:10 000, 1:25 000,
1:50 000, 1:100 000 va hokazo yoki
1
,
1
,
1
,
1
,
1
,
1
500 1000 2000 5000 10000 25000
va hokazo.
Plan bilan karta masshtabining farqi shundaki, plan masshtabi o‘zgarmas bo‘lib,
hamma joyida bir xil bo‘ladi, kartaning masshtabi esa kartani bir joyidan ikkinchi joyiga
o‘tishda yoki bir yo‘nalishda bir xil bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalishda boshqacha bo‘ladi.
Joy va plandagi chiziqlar o‘rtasida quyidagicha munosabat bor:
sj = s · M,
bu erda
sj
— joydagi chiziq uzunligi,
s
— shu chiziqning plandagi uzunligi,
M
— sonli
masshtabning maxraji.
Masshtablar yirik va mayda masshtablarga ajraladi. Sonli masshtab maxraji qancha
kichik bo‘lsa, u yirik va aksincha, maxraji qancha katta bo‘lsa, u mayda masshtab
bo‘ladi.
Odatda, planlar yirik masshtabda, kartalar mayda masshtabda tuziladi.
Lekin yirik va mayda masshtablarning tushunilishi nisbatan bo‘ladi. Chunki 1:5 000
masshtabli qishloq xo‘jalik planlari yirik masshtabli hisoblansa, shahar planlari uchun u
mayda masshtabli hisoblanadi.
11
1:200 000 masshtabli geografik karta yirik masshtabli karta bo‘lib hisoblansa,
yerdan foydalanuvchi xo‘jaliklar uchun mayda masshtabli karta hisoblanadi.
Sonli masshtab 1:10 000 bo‘lsa „1 santimetrda 100 m“ deb yoziladi, ya'ni plandagi 1
santimetr uzunlik joydagi 10000 sm yoki 100 m uzunlikka mos kelarkan.
Sonli masshtabni bilib joydagi chiziqni planga (kartaga) yoki aksincha, plandagi
chiziqni joyga osongina ko‘chirish mumkin.
Agar joydagi chiziqning gorizontal quyilishi 146,8 m, masshtab 1:5 000, ya'ni 1 sm da
50 metr bo‘lsa, chiziqning plandagi uzunligi 146,8:50 = 2,94 sm ni tashkil qiladi.
Agar chiziq uzunligi kartada 2,38 sm, masshtab 1:25 000, ya'ni bir sm da 250 m bo‘lsa,
chiziqning joydagi gorizontal quyilishi 2,38 * 250 = 595 m ga teng bo‘ladi.
Yuqoridagi hisoblash ishlarini kamaytirish maqsadida chiziqli masshtabdan
foydalaniladi.
Chiziqli masshtabni chizish uchun masshtab asosi tanlanadi. Masshtab asosini 1 dan
2,5 sm gacha olish mumkin, chunki joydagi masofa butun songa, masalan, 10, 20, 50 m
yoki 100, 200, 500 m ga to‘g‘ri keladi.
Sonli masshtab 1:1 000 bo‘lsa, uning chiziqli masshtabi quyidagi tartibda tuziladi.
To‘g‘ri chiziq olinib, u 1 sm lik kesimlarga bo‘linadi. Chapdan birinchi bo‘lak asos
deb olinib, 10 qismga bo‘linadi. Bo‘lingan asosning o‘ng tomoniga 0 chap tomoniga
10 m va 0 dan o‘ng tomondagi bo‘laklarga 10, 20, 30 va hokazolarni chizmada ko‘rsa-
tilgandek yoziladi (1.2.3- shakl).
1.2.3-shakl.Chiziqli masshtab.
Plandan kesma uzunligini o‘lchashda sirkulning bir uchi o‘ng tomonda chizilgan
asos chizig‘iga qo‘yiladi, ikkinchi uchi esa millimetrlarga bo‘lingan asosning ichida
bo‘ladi.
Shakldagi
AB = s
kesmasining joydagi uzunligi 1:1 000 masshtabda 43 metr bo‘ladi.
12
Chiziqli masshtab asosidagi bir bo‘lakni ko‘z bilan mo‘ljallab olinadigan masofa
aniqligini oshirish maqsadida ko‘ndalang masshtabdan foydalaniladi.
Ko‘ndalang masshtabni chizish uchun qog‘ozda
AQ
to‘g‘ri chiziq chizilib (1.2.4-
shakl), unda 2 sm dan bo‘lgan
AB = BC = CD . . .
kesimlar belgilanadi. Chap
tomondagi
AB
asos 10 ta kichik bo‘laklarga oddiy chiziqli masshtabdagi kabi
bo‘linadi.
A
,
B
,
C
,
1.2.4-shakl.Ko’ndalang masshtab.
D
,
E
,
F
,
Q
nuqtalaridan asosiy chiziqqa nisbatan yuqoriga uzunligi 2,5 sm ga teng
tik chiziqlar o‘tkazilib,
a
,
b
,
c
,
d
,
e
,
f
,
q
nuqtalar topiladi.
Chizmaning yuqori qismidagi
ab
kesim teng 10 bo‘lakka bo‘linadi. Shundan keyin,
k
nuqtani pastdagi
B
nuqta bilan qiya chiziq (transversal) bilan tutashtiriladi. Yuqori va
pastki asoslarda belgilangan qolgan nuqtalar ham qiya chiziqlar (transversallar) bilan
birlashtiriladi.
Asosning
Aa
tomoni ham 10 ta teng bo‘laklarga bo‘linib, topilgan nuqtalardan
AQ
chiziqqa parallel chiziqlar o‘tkaziladi.
Shunda hosil bo‘lgan
k
1
b
1 kesim ko‘ndalang masshtabning eng kichik bo‘lagi
deyiladi.
Uning qiymati
Bkb
va
Bk
1
v
1 uchburchaklarining o‘xshashligidan topiladi.
к
1
в
1
кв
Вк
1
,
Вк
bu erdan
kb
va
kb
1 qiymatlarini o‘rniga qo‘ysak,
к
1
в
1
AB
,
mn
(2.2)
AB
asosni
p
ta bo‘lakka (
p
= 10 bo‘lak),
Aa = Bk
kesma
m
ta bo‘lakka (
m
= 10
bo‘lak) bo‘linganini hisobga olib topamiz:
13
2 см
20 мм
0,2 мм
k
1
b
1 =
10
10
100
.
Bu ko‘ndalang masshtab eng kichik bo‘lagining qiymati bo‘lib, uning yarmini (0,1
mm) ko‘z bilan chamalab aniqlash mumkin va u masshtabni qabul qilingan aniqligiga
tengdir.
Agar
n = m =
10 bo‘lak va
a =
2 sm bo‘lsa, bunday ko‘ndalang masshtab
Do'stlaringiz bilan baham: | 
