Genomika asoslari

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.”Gen” termini qaysi olim tomonidan birinchi marta fanga kiritilgan?
2. “Genom” talqiniga ko’ra, ma’nosini tushuntirib bering?
3. Genning strukturaviy va funktsional irsiy birligi deganda nimani tushunasiz?
4. Genomikaning bugungi rivijlangan qanday bo’limlari mavjud?
5. Genom o’lchami va hajmi tirik organizmlarda qanday farq qiladi?
6. Genomika asoslari fanining maqsadini ochib bering?
7. Genomika asoslari fanining rivojlanish tarixiy asosiy bosqichlari ochib bering?

2-BOB. DNK, RNK tuzilishi va funksiyasi.
Nukleotidlarning tuzilishi va xususiyatlari

1-rasm. Ionlarning kontsentratsiyasi va molekulaning nukleotid tarkibiga qarab, tirik organizmlarda DNKning ikki karra spirali turli shakllarda mavjud. Rasmda A , B va Z shakllari ko’rsatilgan (chapdan o’ngga)

Dezoksiribonuklein kislota (DNK) – bu tirik organizmlarning rivojlanishi va faoliyati uchun genetik dasturni saqlash, avloddan avlodga yetkazish va amalga oshirishni ta’minlaydigan makromolekuladir. DNK molekulasi biologik ma’lumotlarni nukleotidlar ketma-ketligidan iborat genetik kod shaklida saqlaydi. DNKda har xil turdagi RNK va oqsillarning tuzilishi haqida ma’lumotlar mavjud. Eukariot hujayralarda – hayvonlar, o’simliklar va zamburug’larda DNK xromosomalarning bir qismi sifatida hujayra yadrosida, shuningdek ba’zi hujayra organoidlarida – mitoxondriya va plastidlarda joylshgan. Prokariot organizmlar – bakteriyalar va arxeylar hujayralarida aylana yoki chiziqli DNK molekulasi, ya’ni nukleoid deb ataladigan hujayra membranasiga biriktirilgan. Quyi taraqqiy etgan eukariotlar masalan, achitqi zamburug’ida plazmidlar deb nomlangan kichik, avtonom, asosan aylana shaklidagi DNK molekulalari mavjud. Bundan tashqari, bitta yoki ikki zanjirli DNK molekulalari DNK – tutuvchi viruslarda viruslar genomini hosil qilishi mumkin.
Kimyoviy nuqtai nazardan, DNK bu takrorlanadigan bloklar – nukleotidlardan tashkil topgan uzun polimer molekuladir. Har bir nukleotid azotli asos, shakar – dezoksiriboza va fosfat kislota guruhidan iborat. Zanjirdagi nukleotidlar orasidagi bog’lanishlar dezoksiriboza va fosfat kislota guruhi fosfodiefir bog’lari orqali hosil bo’ladi. Aksariyat hollarda bir qatorli DNKni o’z ichiga olgan ba’zi viruslar bundan mustasno. DNK makromolekulasidagi azotli asoslar bir-biriga komplementar ikkita zanjir asosida tashkil topgan. Ushbu ikki zanjirli molekula spiral chiziqqa o’ralgan. Umuman olganda, DNK molekulasining tuzilishi an’anaviy “qo’sh spiral” shaklida tan olingan, lekin, ushbu ko’rinish noto’g’ri nomlangan bo’lib, aslida “ikkita vint” shaklidagi nomlanish to’g’ri hisoblanadi. Spiral o’ng tarafga og’gan bo’lsa, DNKning A- va B shakllari, chap tarafga og’gan bo’lsa, DNKning Z-shakli deb ataladi (1-rasm).