Genetika va evolyutsion

5.
 
Fiziologiya fanining paydo bo`lishi. 
Morfologiya fani bilan bir vaqtda fiziologiya fani ham rivojlandi. XIX asr 
boshida mashhur shved ximigi I. Berselius (1779 — 1848) organizmlarning turli 
qismlari, ba’zi bir organik mahsulotlar (qon, suyak, yog`, sut) ning ximiyaviy tarkibini 
o`rganib, ular ham anorganik tabiatda uchraydigan kimyoviy elementlardan tashkil 
topganligini e’tirof etdi. U tirik modda hosil bo`lishi uchun qandaydir «hayotiy 
kuch» zarur emasligi, hayot hali kishilarga ma’lum bo`lmagan mexanik hamda 
ximiyaviy qonunlar natijasi ekanligini qayd qildi. Berseliusning shogirdi F. Velyer 
(1800—1882) 1828 yili fan tarixida birinchi bo`lib, sun’iy yo`l bilan ammoniy sianid 
tuzini qizdirib mochevina oldi. Velyer ishlari tufayli organik hamda anorganik 
moddalar orasida mutloq chegara yo`qligi isbotlandi. 
XIX asrning 40-yillariga kelib, nemis vrachi R. Mayer (1814 — 1878) 
energiyaning saqlanish hamda bir turdan ikkinchi turga aylanish qonunini asoslab 
berdi va uni organik tabiatga tatbiq etdi. 
Tirik va jonsiz tabiatning birligi to`g`risida rus olimi Ya. Kaydanov (1779 — 
1855) ham qiziqarli fikrlarni aytdi. U organik materiya anorganik materiyadan 
hosil bo`lgan, o`simliklar minerallardan, hayvonlar esa o`simliklardan kelib 
chikqan, deydi, chunki o`simliklarda minerallarga xos jarayonlar chunonchi o`sish 
mavjud. Olimning tasavvuriga binoan minerallar, o`simliklar, hayvonlar aloxida 
bosqich bo`lmay, balki tarixiy qatorni ifodalaydi. Hujayra nazariyasi asosida 
o`simliklar bilan hayvonot olamining birligi aniqlangan bo`lsa, fiziologiya 
soxasidagi tadqiqotlar tufayli organik va anorganik olamdagi o`xshashliklar e’tirof 
etildi. 
6.
 
Biogeografiyaning vujudga kelishi. 
Evolyutsion ta’limot yaratilishida muhim rol o`ynagan fanlardan yana biri 
biogeografiyadir. Unga asos solgan olimlardan P.S. Pallas (1741-1811) «Rossiya 
Osiyosining zoogeografiyasi» degan asari bilan mashhur. Mazkur asarda olim 
umurtqali hayvonlarning Rossiya bo`ylab tarqalishi va bu jarayonda tog` 
tizmalarining roli to`g`risida bahs yuritdi. Asarda sut emizuvchilarning 151 ta, 
qushlarning 425 ta turining tashqi tuzilishi, ekologiyasi, tarqalishi haqida to`liq 
ma’lumot keltirildi. 
O`simliklar geografiyasining rivojlanishi nemis olimi A. Gumboldt (1769-

---

38 
1858) nomi bilan uzviy bog`liq. U 1799 yildan boshlab 5 yil mobaynida Janubiy 
Amerikaga sayohat qildi va iqlim, tuproq sharoiti bilan ma’lum landshaftda 
hukmronlik qiladigan o`simlik guruhi o`ratasida izchil bog`lanish borligini 
birinchi bo`lib kashf etdi. Natijada o`simliklarning sistematik kategoriyalari 
o`rniga ularni hayot sharoitiga qarab guruhlash joriy etildi hamda turli geografik 
oblastlardagi o`simliklar landshaftidagi birlikni aniqlashga harakat qilindi. 
Gumboldt 16 ta o`simlik landshafti tiplari (palma tipi, ninabarglilar tipi, 
paporotniklar tipi va boshqalar)ni tuzdi va har bir joyning o`simliklari o`ziga xos 
fiziologiya va anatomiyaga ega ekanligini qayd qildi. 
Gumboldt bilan bir vaqtda shvetsariyalik
botanik Dekandol (1778-1841) bir 
qancha biogeografik xulosalarga keldi. U o`z ishlarida «yashash joyi» va «uchrash 
joyi» tushunchalarini farq qilish zarurligini ta’kidladi. Uning fikriga ko`ra, u yoki 
bu tur yashash sharoitining yig`indisi «yashash joyi» hisoblanadi. Yashash joyiga
qarab, o`simliklarni 16 ta sinfga (dengiz, chuchuk suv, botqoqlik, past 
tekislik,o`tloq, qumloq, o`rmon va boshqalar qiyofasini yashash joyiga bog`liq 
holda tushuntirishga intilganligi ko`rinib turibdi.
«Uchrash joyi» termini tur tarqalgan geografik oblastni ifodalaydi. Dekandol 
yer kurrasidagi barcha o`simliklarni uchrash joyiga qarab 20 ta geografik oblastga 
bo`ldi. Ularning har biri ma’lum o`simlik turlari yig`indisi bilan xarakterlanadi. 
Shunday qilib Gumboldt, Dekandol tadqiqotlari botanik va zoologlarni o`simliklar 
bilan hayvonlarning geografik tarqalishi masalasiga jalb etdi.
1853 yili L.Shmardaning yer kurrasini zoogeografik oblastlarga bo`lishga 
urinib ko`rdi. U hayvonlarning tarqalishiga qarab, quruqlikni 21 ta, dengizni 10 ta
zoogeografik oblastga ajratdi.