Genetika va evolyutsion

Organik olamning gradatsiyasi haqida Lamark.
Lamark turlarning o`zgaruvchanligini qayd etish bilan birga, bu o`zgarishning 
sabablarini, evolyutsiya jarayonini harakatlantiruvchi kuchlarni tushuntirishga intildi. 
U organizmlarni sinflash ustida ishlar ekan, tuzilishiga qarab ularni tartib bilan 
joylashtirish mumkinligini qayd etadi. Lamark uqtirishicha, barcha o`simliklar, 
hayvonlar azaldan doimiy bo`lmagan, balki ma’lum vaqtda rivojlangan. Birinchi 
sodda organizmlar tiriklikka xos xususiyatlarga ega bo`lmagan. Birlamchi 
organizmlar hayotiy xususiyatlarga ega bo`lishi uchun ular tanasiga tashqi muhitda 
keng tarqalgan «flyuidlar» (moddiy zarrachalar) kirib, ularga organizm sifatini 
berishi zarur. Lamark fikricha tabiatning rivojlanish yo`li soddadan murakkabga, 
tubandan yuksakka tomon borgan.
Tirik mavjudotlar tuzilishining murakkablik formasiga qarab, tabiatda ma’lum 
bir bosqich — pog`ona bor. Lamark uni 
gradatsiya
 
deb atagan. Gradatsiya prinsipi 
umumiy biologik ahamiyatga ega bo`lib, evolyutsiya jarayonining asosiy yo`nalishi 
hisoblanadi. Gradatsiya prinsipi, Lamark qayd etishicha, sinflar va boshqa yirik 
taksonomik guruhlarni bir-biriga taqqoslaganda ko`zga yaqqol tashlanadi. 
Yangi paydo bo`lgan har bir sinf vakillari rivojlanishdagi bir qadam bo`lib, 
ilgarigi sinf individlariga nisbatan ancha yuksak tuzilishga ega bo`ladi. Sinfdan 
kichik takson (turkum, oila, avlod, tur) larda gradatsiyani aniqlash mumkin emas. 
Tashqi muhit ta’sirida sinf ichida gradatsiya buziladi. 
Tuzilish murakkabligini ifodalovchi pog`ona — gradatsiya g`oyasi yangi
emas. U XVIII asrda keng tarqalgan «mavjudotlar narvoni» haqidagi mulohaza bilan 
uzviy borliqdir. Biroq Lamark ta’limotida bu nazariya tamomila o`zgacha ma’no 
kasb etgan. U birinchi marta har qanday murakkab forma o`ziga nisbatan sodda 
tuzilgan formadan izchillik bilan rivojlanishini ta’kidladi hamda pog`ona 
tushunchasiga tarixiy rivojlanish g`oyasini tatbiq etdi. Lamarkning gradatsiyali 
rivojlanish haqidagi ta’limotiga uning deistik qarashlari katta ta’sir ko`rsatdi, U 
organizmlarning gradatsiyali rivojlanishini muhitdan mustaqil bo`lgan ichki 
intilishlarga bog`liq holda tushuntirdi hamda hayvonlarning ma’lum maqsad tomon 
asta-sekin murakkablashuvi yaratuvchi tomonidan oldindan belgilab berilgan, deb 

---

28 
uqtirdi. 
Ma’lumki, hayvonlarning gradatsiyali murakkablashuvga tomon «ichki 
nntilishi», «ichki maqsadi» to`g`risidagi Lamark mulohazalari avtogenetik, 
teleologik tushunchadan boshqa narsa emas. Shunga qaramay, uning bu ta’limoti 
tabiiy sistema tuzish sohasida bir qadam ilgariga siljish bo`ldi. Chunki u birinchi 
bo`lib infuzoriyalar, halqalilar, o`rgimchaksimonlar, qisqichbaqasimonlar sinfini 
alohida ajratdi. Shuningdek, ignaterililar poliplardan, murtaoyoqlilar mollyuska-
lardan ajratildi. 
Agar gradatsiyali rivojlanish prinsipiga muvofiq, organizmlar doim soddadan 
murakkablashish tomonga takomillashar ekan, u holda murakkab tuzilgan hayvonlar 
bilan sodda hayvonlarning hozirgi vaqtda mavjudligini qanday tushuntirish mumkin? 
Lamarkning ta’kidlashicha, tuban organizmlar o`ziga o`xshash tuban 
organizmlarning urchishidan emas, balki murakkab o`lik moddaga «nozik 
suyuqliklar» (flyuidlar)ning ta’sir etishi bilan o`z-o`zidan paydo bo`lishi mumkin. 
Flyuidlarning mavjudligi haqidagi tasavvurlar o`sha davrlarda keng tarqalgan edi. 
Bunday tasavvurlarga ko`ra, issiqlik, magnit va elektr hodisalari ham shu singari, 
«issiqlik», «magnit» va «elektr» flyuidlari tufayli vujudga keladi. Organizm 
yashayotgan muhitda ham flyuidlar ko`plab uchraydi. Lamark tasavvuriga ko`ra, 
ular tirik mavjudotlar tanasiga o`ng`aylik bilan kiradi va aylanib yurib, organlarda 
hamda butun organizmda barcha hayotiy jarayonlarni yuzaga chiqaradi. Bunday 
tasavvurlar Lamark flyuidlar harakatidan hayot sabablarini izlaganligidan dalolat 
beradi.