|
Genlarning o'zaro ta'siri
Yuqorida keltirilgan misollardan genlar ta'sirining nisbatan mustaqil ravishda namoyon bo'lishini ko'rdik. No'xat donlarining sariq rang
dominant geni shu belgining yuzaga chiqishini no'xat shaklining geni ishtirokida ham unga, allel bo'lgan burishgan donlar shaklining
retsessiv geni ishtirokida ham rivojlanaveradi. Dengiz cho'chqalarida qora yoki oq rang geni jun qoplarni rivojlanishi xarakterini belgilaydigan genlardan qat'iy nazar o'z ta'sirini ko'rsataveradi. Yuqoridagi misollar bilan tanishib chiqqandan so'ng organizmlar genotipi bir-biridan mustaqil ravishda ta'sir qilib boradigan ayrim genlar yig'indisidan iborat ekanligi to'g'risidagi tasavvurni hosil qilish mumkin. Bunday tasavvur xatodir. Ba'zi hollarda genlar ta'siri garchi nisbatan mustaqil bo'lsa-da, lekin ular orasida ko'pincha o'zaro ta'sirning har xil shakllari yuzaga chiqib keladi
NOALLEL GENLARNING O'ZARO TA'SIRI
KOMPLEMENTAR TASIR
Genotipda allel bo'lmagan genlarning birgalikda yangi belgining rivojlanishiga olib kelishiga komplementar, ya'ni to’ldiruvchi ta'sirga ega genlar deyiladi.
Zero, komplementlikda ishtirok etuvchi har xil gen jufti o'zi alohida muayyan belgini rivojlantira olmaydi.
Dastavval genlarning bunday ta'siri xushbo'y hidli oq gulli no'xatni o'zaro chatishtirishda aniqlandi. Keyinchalik komplementarlik boshqa ko'pgina o'simlik va hayvonlarga xosligi aniqlangan.
Genlarning komplementar ta'siri natijasida paydo bo'luvchi ba'zi belgilar.
|
Belgilar
|
Organizmlar
|
/r
|
|
|
|
Retinoblastoma kasalligi
|
Odamlarda
|
.
|
|
|
|
Nefroblastoma kasalligi
|
Odamlarda
|
.
|
|
|
|
Junning rangi (qora, oq, kulrang)
|
Sichqonlarda
|
.
|
|
|
|
Normal eshitish qobiliyati
|
Odamlarda
|
.
|
|
|
|
Patning rangi (yashil, sariq, havorang, oq)
|
Holdor to'tilar
|
.
|
|
|
|
Interferon hosil bolishi
|
Sut emizuvchilarda
|
.
|
|
|
|
Gemoglobin molekulasining hosil bo'lishi
|
Voyaga yetgan odamlarda.
|
.
|
|
|
|
Uzoqni ko'rmaslik
|
Odamlarda
|
.
|
|
|
|
Tojning shakli (yong'oqsimon, gulsimon, no'xatsimon, oddiy tojlik)
|
Tovuqlarda
|
.
|
|
|
|
Ko'zning rangi (qizil, jigarrang, oq)
|
Drozofila pashshasi
|
.
|
|
|
Shuni alohida ta'kidlash zarurki, komplementar genli organizmlar chatishtirishidan hosil bo'lgan
duragaylarning ikkinchi avlodida belgilarning ajralishi odatdagi diduragay chatishtirishdagi kabi ajralish (9:3:3:1) nisbati bilan birgalikda,
9 : 7; 9 : 3 : 4; 9 : 6 : 1 kabi bo'ladi.
Diduragaylarning ikkinchi avlodida genlarning komplementar ta'siri natijasida belgilarning ajralish nisbatlari.
|
Organizmlar
|
Belgilar
|
F2 da ajralish nisbati
|
|
|
|
|
|
Xushbo'y hidli no'xat
|
Qizil va oq gullilik
|
9:7
|
|
|
|
|
|
Makkajo'xori
|
Oq va qizil donlik
|
9:7
|
.
|
|
|
|
|
Sichqonlar
|
Junning rangi
|
9:3:4
|
.
|
|
|
|
|
Piyoz
|
Oq, qizil va sariq ranglilik
|
9:3:4
|
.
|
|
|
|
|
Qovoq
|
Meva shakllari
|
9:6:1
|
.
|
|
|
|
|
Xoldor to'ti
|
Patning rangi
|
9:3:3:1
|
.
|
|
|
|
|
Tovuqlar
|
Tojning shakli
|
9:3:3:1
|
.
|
|
|
|
|
Ipak qurti
|
Pilla rangi
|
9:3:3:1
|
.
|
|
|
|
Odamlarda retinoblastoma va nefroblastomalaming paydo bolishi ikkita allel bolmagan genning komplemen tar ta’siri bilan tushuntiriladi. 1-explanation.(izoh)
Normada eshitish qobiliyati ham ikkita allel bo’lmagan dominant gen ishtirokida (AABB) yuzaga chiqadi. Bu genlardan bittasi(A) ichki quloqdagi chig‘anoqning, ikkinchisi esa (B) eshituv nervining normada rivojlanishini ta’minlab turadi. Dominant geni gomozigotalar(AABB) va geterozigotalar(AaBb) normada eshitish qobilyatiga ega bo’ladi. Bitta yoki ikkala genlar bo‘yicha retsessiv gomozigotalar eshitish qobilyatiga ega bo’lmasdan kar bo’lib tug’iladi.(aaBb,aaBB,Aabb.AAbb)
2-explanation.(izoh)
Sut emizuvchilarning hujayralarida virusga qarshi maxsus oqsil, ya’ni interferon ishlab chiqariladi. Interferonning hosil bo‘lishi ikkita allel
bolmagan genning komplementar ta ’siriga bog‘liq.
Bu genlarning biri ikkinchi xromosomada, ikkinchisi esa beshinchi xromosomada joylashgan.
3-explanation.(izoh)
Voyaga yetgan kishilarning gemoglobinida har biri alohida gen bilan boshqariladigan to‘rtta polipeptid zanjiri bo‘ladi. Demak, gemoglobin molekulasining sintezida to'rtta kompelementar genlar qatnashadi.
Quyidagi masalaga e'tiborni qaratamiz:
1-masala. Xushbo'y hidli no'xatning oq guli navlari chatishtirilganda olingan birinchi avlod o'simliklari, qizil guli bo'lgan, ularni o'zaro chatishtirishdan hosil bo'lgan ikkinchi bo'g'in o'simliklarida belgilarning fenotipik nisbatini hamda birinchi va ikkinchi bo'g'in hosil qilishda ishtirok etgan ota-ona o'simliklarining genotipini aniqlang.
Yechish. Masala yechishni o'zaro ta'sir qiluvchi genlar, genotiplar va belgi jadvalini tuzishdan boshlaymiz:
Belgi
|
Gen
|
|
Genotip
|
Oq
|
A-b
|
|
A-bb
|
.
|
|
|
|
Oq
|
a-B
|
|
aa B—
|
.
|
|
|
|
Qizil
|
A-B-
|
|
A—B—
|
.
|
|
|
|
P
|
AAbb x
|
aaBB
|
Gametalar:
|
Ab
|
aB
|
Fx
|
Aa Bb
|
|
|
Fenotip:
|
qizil rangli
|
Genotip:
|
Digeterozigota.
|
Sharh. Ota-ona o'simliklarining genotipi har ikkala gen bo'yicha gomozigota (AAbb va aaBB) bo'lib, ularning har biri bir juftdan dominant genga (A yoki B) ega. Ushbu dominant genlar alohida-alohida gulga qizil rang bera olmaydi, shu bois ota-ona no'xatlarning rangi oq bo'ladi.
Biroq birinchi avlod duragaylarining genotipi (AaBb) da ikkala dominant gen mavjudligi va ularning o'zaro komplementar ta'siri 9/16 qismida dominant A va B genlar mavjud bo'lganligi uchun qizil rang rivojlanadi, qolgan 7/16 qism o'simliklarning (3/16 + + 3/16 + 1/16 - 7/16) genotipi A -bb, aaB-, aa-bb bo'lib, ularda komplementar ta'sir etuvchi dominant genlardan faqat bir jufti borligi tufayli duragaylar guli oq rangga ega bo'ladi.
|
P
|
AaBb
|
x
|
AaBb
|
|
Gametalar
|
|
|
|
|
|
|
|
AB
|
Ab
|
|
aB
|
ab
|
|
|
|
|
|
|
|
AB
|
|
AABB
|
AABb
|
|
AaBB
|
AaBb
|
|
|
Qizil
|
Qizil
|
|
Qizil
|
Qizil
|
Ab
|
|
AABb
|
AAbb
|
|
AaBb
|
Aabb
|
|
|
Qizil
|
Oq
|
|
Qizil
|
Oq
|
aB
|
|
AaBB
|
AaBb
|
|
aaBB
|
aaBb
|
|
|
Qizil
|
Qizil
|
|
Oq
|
Oq
|
ab
|
|
AaBb
|
Aabb
|
|
aaBb
|
aabb
|
|
|
Qizil
|
Oq
|
|
Oq
|
Oq
|
F2 9 ta qizil: 7 ta oq ranglik
Do'stlaringiz bilan baham: |
