Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

Immunogenetika
— odam genetikasining bir sohasi bo‘lib, anti- 
genlar spetsifikligi, irsiylanishi qonuniyatlarini, immunitet reak- 
siyalarining amalga oshishida irsiyatning rolini o‘rganadi. Bu 
sohadagi ilmiy ishlari uchun B.Benatsarraf, J.Dosse, D.Snel 1980- 
yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldilar. Keyingi yillarda irsiy 
kasalliklarning immunitet sistema bilan bog‘liqligini o ‘rganishda 
katta muvaffaqiyatlarga erishildi.
To‘qimalarni ko‘chirib o‘tkazish (transplantatsiya) sohasida 
olib borilgan tajribalar natijasida XX asrning 40-yillarida to ‘qimalar 
mosligi bosh kompleksi — M HC (Major Histocompatibility 
Complex) haqida tushunchalar paydo bo‘ldi. M HC genetik sis- 
temasi tomonidan nazorat qilinadigan antigenlar immunologik 
tanishda va immun javobda, hujayralarning o‘zaro ta ’sirida katta 
rol o ‘ynashi m a’lum bo ‘ldi.
Keyinchalik M HC ichida faqat to ‘qimalar antigenlarining gen- 
larigina emas, immun javob kuchini aniqlovchi genlar va limfotsit- 
lar yuzasidagi retseptor genlari ham joylashishi aniqlandi. Odamda 
M HC sistemasi HLA (Human leucocyte antigens) deb ataladi. 
To‘qima antigenlari shubhasiz hamma hujayralarda bo‘ladi, lekin 
ularni o‘rganish uchun eng qulay obyekt leykotsitlar hisoblanadi. 
To‘qima antigenlari oqsil va uglevoddan tashkil topgan bo ‘lib, 
hujayraning plazmatik membranasiga joylashadi.

---

96
Genetika
Birinchi leykotsit antigeni 1958-yilda J.Dosse tomonidan 
aniqlangan. I sinf to ‘qima antigenlariga A, B, C guruhlari antigen­
lari, II sinf to ‘qima antigenlariga esa D guruhi antigenlari kiradi. 
Hozirda leykotsit antigenlarining har biri ko‘p izoantigenlardan 
iboratligi aniqlandi, har bir antigen o‘z harfi va raqamlari bilan ifo- 
dalanadi. Masalan HLA-Al, HLA-A2, HLA-B5, HLA-C1 va 
hokazolar. Yangi topilgan antigenlar xalqaro ilmiy majlislarda 
unifikatsiyalanadi. Yangi topilgan antigenlar xalqaro majlislarda 
tasdiqdan o‘tib, unifikatsiyalanguncha W simvoli bilan belgilanadi 
Wl, W2, W17 kabi ifodalanadi. Tasdiqdan o ‘tgandan keyin esa 
rasmiy HLA nomenklaturasi bilan ifodalanadi
HLA antigenlarini kodlashtiruvchi genlar birikkan guruh hosil 
qilib 6-autosomaning kalta yelkasiga joylashadi 
(37-rasm).
Odamda har xil HLA antigenlarning uchrashi turli irsiy kasal- 
liklarning kelib chiqishi mumkinligini ifodalovchi ko‘rsatkich 
sifatida katta amaliy ahamiyatga egadir. Hozirgi paytda HLA sis- 
temasi bilan oilaviy surunkali virus infeksiyalari, autoimmun va 
immunodefitsit holatlar orasidagi korrelyatsiyalar (assotsiatsiyalar) 
mavjudligi chuqur o ‘rganilmoqda 
(17-jadval).
Hozirgi paytda immunogenetiklar m a’lum HLA izoantigenlari 
bo‘lganda ayrim kasalliklar rivojlanishining nisbiy xatari foizini 
hisoblab chiqishdi. Masalan HLA — V37 mavjud bo‘lsa, yuvenil 
artrit xatari 5,4% ga, HLA — B8, HLA — DKZ, H L A — DK4 
mavjud bo‘lsa, qandli diabet xatari 33,0%ga tengligi aniqlandi. 
Ayrim antigenlar bo‘lganda yomon sifatli o‘sma kasalliklari xatari 
yuqori bo‘lishligi to ‘g‘risida talaygina m a’lumotlar to ‘plandi. 
HLA — sistemasi ba’zan protektor ahamiyatga ega bo‘lishi to ‘g‘risi- 
da qiziqarli m a’lumotlar bor. Masalan, yaponlar populyatsiyasida 
HLA — B15 qandli diabetga rezistentlikka olib kelishi mumkinligi 
aniqlangan. Shunday qilib, HLA sistemasini o ‘rganishda diagnos-
37-r a s m.
HLA sistemasi antigenlari genlari kompleksining genetik xaritasi.

---

97
17-j a d v a l