Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

13. Bir genning bir necha belgilarni nazorat qilishi yoki k o ‘p tomon-
lama ta ’siri qaysi javobda berilgan?
A) Pleyotropiya B) Komplementarlik C) Polimeriya D) Kodo- 
minantlik
14. Odam terisining pigmentatsiyasi dominant holatdagi qaysi geni-
ga bog‘liq.
A) Melanin B) Intermidin C) Insulin D) Epistaz
15. Poligen belgilarning rivojlanishi nimaning ta ’siriga bog‘liq?

---

52
Genetika
A) Irsiyatga B) muhit omillariga C) mutatsiyaga D) F
1
ga
16. Odam terisining pigmentatsiyasi 3 ta allelmas dominant genlar
tomonidan belgilanadi. Negrlarning genotipi qanday?
A) &
1
&
1
&
2
A
2
&
3&3
B) &1&1&2a2&3&3 C) A
1
&
1
A
2
&
2
A
3
A
3
D) A
1
A
1
A
2
A
2
A
3
A
3
17. Odam terisining pigmentatsiyasi 3 ta allelmas dominant genlar
tomonidan belgilanadi. Oq tanlilarning genotipini k o ‘rsating.
A) &
1
&
1
&
2
A
2
&
3&3
B) &1&1&2a2&3&3 C) A
1
&
1
A
2
&
2
A
3
A
3
D) A
1
A
1
A
2
A
2
A
3
A
3
18. Negr va oq tanlilar avlodi nima deyiladi?
A) Mulatlar B) Sambolar C) Xindular D) Abrogenlar.
1 1 -§ . Pleyotropiya. Sitoplazm atik irsiyat
Pleyotropiya
— bir genning bir necha belgilarni nazorat qilishi 
yoki ko‘p tom onlam a ta ’siridir. Bu xususiyat tabiatda keng tarqal- 
gan. Odamda pleotropiyaga bog‘liq kasalliklar ko‘p uchraydi. 
M asalan, araxnodaktiliya (o‘rgimchak barmoqlilik) kasalligida 
pleotrop gen ta ’sirida ko‘z gavharining n o to ‘g ‘ri tuzilishi, yurak- 
qon tom irlari tizim ida va biriktiruvchi to ‘qimada o ‘zgarishlar kuza- 
tiladi.
Birlamchi pleyotropiyada
gen ta ’sirida bir necha belgilar bir 
vaqtning o ‘zida yuzaga chiqadi. M asalan, irsiy kasalliklarning biri- 
da gen mutatsiyasi ichakda triptofan aminokislotasini so‘rilishi 
buzilishiga, buyrak kanalchalarida uning qayta so‘rilishi buzilishi- 
ga, ichak va buyrak epitelial hujayralari m em branalari o ‘zgarishla- 
riga sabab b o ‘ladi.
Ikkilam chi pleyotropiyada
mutatsiya gen ta ’sirida avval bitta 
belgi, keyin ketm a-ket ravishda bir qancha belgilar yuzaga chiqa- 
di. Masalan, odam da kamqonlikning bir turida gemoglobin buzi- 
lishi natijasida eritrotsitlar shakli o ‘zgaradi, ularning yopishqoqligi 
ortadi, kamqonlik rivojlanadi, buyrakda, yurakda, miyada o ‘zga- 
rishlar kuzatiladi.
Quyida birlam chi va ikkilamchi pleotropiya jadvali keltirilgan 
(6-jadval).

---

53
6
-j a d v a l
Sitoplazm atik irsiyat.
Y adrodan tashqari, xrom osom aga 
bog‘liqmas o ‘zgaruvchanlik deb ham ataladi. Irsiyatning bu shakli 
o ‘z -o ‘zidan ko‘payuvchi sitoplazma organoidlariga bog‘liq.
M a’lumki mitoxondriyalar, plastidalar o ‘z DNKsiga ega. 
Sitoplazmatik irsiyat shu organoidlarga bog‘liq, lekin yadro D NKsi 
nazoratida yuzaga chiqadi.
Masalan, o ‘simliklarda olachiporlik belgisi ona avlodi orqali 
irsiyatlanadi. Bunday o ‘simliklarda plastidalarning ayrimlari xloro- 
fil pigm entini hosil qilmaydi. Hujayralar b o ‘linishi jarayonida plas- 
tidalar notekis taqsimlanadi, natijada birlarda mozaik ravishda oq 
dog‘lar paydo b o ‘ladi. Agar tuxum hujayrada anomal plastidalar 
b o ‘lsa, ulardan rivojlanuvchi o ‘simliklarda olachiporlik belgisi 
kuzatiladi.
Zam burug‘ hujayralari mitoxondriyalarida nafas fermentlari 
genlari va antibiotiklarga chidamlilik genlari aniqlangan.

---

54
Genetika
Bakteriyalarda halqasimon D N K molekulalari — plazmidalar 
aniqlangan. U lar tarkibida erkaklik jinsiy F faktori, antibiotiklarga 
chidamlilik R faktori mavjud.
Patogen (kasallik keltirib chiqaruvchi) bakteriyalar va ichak 
bakteriyalari (kasallik keltirib chiqarmaydi, R faktori mavjud) 
orasida konyugatsiya kuzatilishi mumkin. Bunda ichak bak- 
teriyalarini R faktori patogen bakteriyalarga o ‘tib, ularda antibio­
tiklarga chidamlilikni hosil qiladi.
Irsiyatning sitoplazmada joylashgan faktorlarini