Gap va uning turlari

Tayanch tushunchalar 

1. 

Muomala vositasining eng kichik birligi — gap. 

2. 

Ifoda maqsadiga ko’ra gaplar uch turlidir. 

3. 

Gapda ohangning o’rni. 

4. 

Bog’langan, ergashgan, bog’lovchisiz qo’shma gaplar. 

 

Topshiriqlar va savollar 

1. 

So’z-gap, to’liqsiz gap, atov gap, bir-biriga qanday munosabatda? 

2. 

Ritorik so’roq gaplarning vazifasi nima? 

3. 

Ergash gapli qo’shma gaplarni bog’lovchisiz qo’shma gapga 

aylantirish mumkinmi? 

2. 5.  Ritorik so‟roq 

Ritorik  so‘roq  gap  so‘roq  gapning  turli-tuman  ma‘nolarini, his- tuyg‘ularni va 

so‘zlovchining  voqelikka  turlicha  munosabatini  ifodalaydi.  Ritorik  so‘roq 

gaplarning  mazmunidan  tasdiq,  xabar  mazmuni  anglashib  turadi,  shu  sababli 

ritorik  gaplar  adabiy  tilda  emotsional  ma‘nolarni  ifodalash  uchun  stilistik  vosita 

bo‘ladi.  

Ayrim  ritorik  soroq  gaplardan  so‘ng  unga  javob  bo‘la  oladigan  gaplar  ham 

keladi.  Bunday  gaplar  ritorik  so‘roq  gaplarga  aynan  javob  tarzida  bo‘lmasa-da, 

mazmunan  ularning  yakuni  ekanligi  bilinib  turadi. Masalan: 

Menga  senday  bo‗la  olur kim? 

Sen hayotim,  seni ko‗rarkan, 

Dilda  behad  jo‗shadi  mehrim

 

    Badiiy  asarlarda  yozuvchilar  o‘z  badiiy  niyatini  kitobxonga  yetkazish 

maqsadida ritorik  so‘roq gaplardan ketma-ket ravishda foydalanadilar.  Masalan: 

 

Nega  sevmay,  erkalab  o‗pmay, 

Nechun  demay  uni hayotim? 

Nega  demay  ko‗zimning  nuri, 

So‗zlaganda  qandim,  novvotim?  (Farzand)

 

Misollar  tahlilidan  nega  olmoshli  so‗roq-inkor  xarakteridagi  gapning  ichki 

tuzilishida  darak-tasdiq axboroti ifodalanishi  mumkinligi  ham ayon bo‗ldi.  

Ritorik  so‗roq  gap  tarkibidagi  nima  olmoshi  darak-tasdiq  xarakteridagi 

yashirin  axborotda  hamma  narsa  leksik  birligiga  muvofiq  kelishi  mumkinligi  ham 

kuzatiladi.  Masalan:   

U bor yerda  qayg‗u  va  hasrat 

Hayotingga  begona  ekan. 

Qani  ayting,  farzanddan  qimmat 

Bu  dunyoda  nima  bor ekan? 

O...  farzandim,  ko‗zim  nurisan, 

 

So‘roq  gaplarning  ikkinchi  guruhida  so‘zlovchi  uchun  uni  qiziqtirgan  fikrning 

biror  elementi  noma‘lum  bo‘ladi.    So‘zlovchi  harakatini  bajaruvchi shaxsni belgisi, 

o‘rni,  payti,  sababi,  maqsadini  bilishni  istaydi.  Bu  vaqtda  so‘zlovchi  uchun 

noma‘lum  bo‘lgan  narsaning  nomi  gapda  atalmasdan,  unga  ishora  qilinadi,  gap 

tarkibida  so‘roq olmoshlari kiritiladi:   

Yashash  sening  haqqing  dedim, 

Kechir, qoldim g‗aflatda. 

Yo‗q  edi-ku bo‗lmoq mahrum 

Bizning  ilk munis  ahdda?  (Kechir qoldim  g‘aflatda.)

Badiiy  adabiyotda  nutq  ta‘sirchanligini  oshirish  uchun  ritorik  so‘roq 

gaplardan  keng  foydalaniladi.    Zulfiya  she‘rlarida  ham  lirik  qahramonlarning 

o‘ziga xos nutqlarini  ochib berish uchun so‘roq gaplar keng qo‘llanilgan:   

Lekin  qolganimda  qalbim-la  tanho, 

Tuyg‗ular  zoriga solganda  quloq, 

O‗zni  zaif, chanqoq  sezganda  goho, 

Alamdan  beraman  javobsiz  so‗roq: 

Tirik  ekan  nega  tashlab  ketmading?(Sensiz.) 

Nahot  umrimdagi  sahargi  zavqlar 

Tark  etib izlayman  sahardan  najot? 

Birday  emasmidi yil, fasl, vaqtlar, 

Nedir o‗tib, nedir kelmaydi,  nahot?  (Sahar  men bilan.)

 

So‘roq  olmoshlari  yordamida  ham  so‘roq  gaplar  tuzilgan  gaplar  asarda 

ko‘plab  uchraydigan  shaxs  va  narsalar  haqida  fikr  yuritilganda  kim,  nima 

olmoshlari  qo‘llaniladi.   

Bugun  senga to‗lmish  yetmish yosh, 

Yarmi  bizdan  qaylarda  kechdi? 

O‗ttiz besh bor gul ochib qiyg‗och, 

O‗ttiz besh bor o‗riklar pishdi.(O‘riklar  gullar.)

 

So‘roq gaplarning hamma turida o‘ziga xos intonatsiya bo‘ladi. Bu intonatsiya 

darak,  undov,  gaplarning  intonatsiyasidan  tamoman  farqlanib  turadi.  Odatda, 

so‘roq  gaplarda  biror  narsa,  yoki  uning  belgisi,  harakatining  bajarilish  o‘rni,  payti, 

holati,  sababi, maqsadi so‘raladi.  

So‘roq  gaplarni  tuzishda  xizmat  qilgan  vositalar  ayrim  so‘roq  gaplarda 

bo‘lmasligi  ham  mumkin.  Bu  xil  so‘roq  gap  so‘roq  intonatsiyasi  yordami  bilan 

tuzuladi.   

Baxtiyor  sevgini  kuylardi  sozim, 

O‗lim xanjariga  tegdi-yu sindi. 

Hijron faryodiday  sovuq  ovozim, 

Nahot,  lirikaning  yolqini tindi?

 

 –  mi  so‘roq  yuklamasi  hosil  qilingan  ritorik  so‘roq  gaplar  qahramon  ichki 

kechinmalarini  ifodalaydi:   

Faqat  dilga  oshno bo‗lgan  ajoyib  damlar, 

Tuyg‗ularning  zid xohishi berganda  alam, 

Ko‗kraklarni  to‗ldirganda  orom va  ozor 

Baxtsizmidik?  Nahot unut  bo‗lar  o‗sha  dam?

 

Ritorik  so‘roq  gaplarda  turli  ma‘nolar:  kinoya,  takid,  norozilik,  achinish, 

tanbeh,  sevinch,  kesatish  kabilar  ifodalanadi.  Biz  buni  yuqoridagi  ritorik  so‘roq 

gaplar orqali  ko‘rib chiqdik. 

Bundan  tashqari,  so‘roq  gaplar  so‘roq  yo‘li  bilan    bildirilgan  hayrat,  taajjub, 

hayajon, buyruq, gumon kabi ma‘nolarni  ham ifodalashi  mumkin. 

1.  Norozilik  manosi: 

«Qani  men kelganda  kulib qarshilab, 

Qo‗shig‗i  mavjlanib  bir daryo oqqan? 

«Baxtim  bormi deya, yakkash  so‗roqlab» 

Meni she‘rga  o‗rab  suqlanib  boqqan? 

O‗rik gullariga  to‗nmaydi  nega, 

Yelda  hilpiratib  jingala  sochin? 

Nega  men keltirgan  sho‗x  nashidaga 

 

47 

Peshvoz  chiqmaydi  u yozib  qulochin?  (Bahor  keldi seni so‘rog‘lab.) 

2.  Hayratlanish  ma‘nosi: 

Bolaning  har dardi  — tanning  og‗rig‗i, 

Unga  tikan  kirsa og‗rig‗i  sanda. 

Oh,  onam!  Ayting-chi,  ona  borlig‗i 

Xuddi  shundaymidi  yaralgan  ondan?

 

Keltirilgan  birinchi  misolda  xavotir,  ikkinchi  misolda  hayajon,  uchinchi 

misolda esa  achinish kabi ma‘nolar ifodalangan.   

Badiiy  adabiyotda  nutqning  ta‘sirchanligini  oshirish  uchun  so‘zlovchining 

o‘ziga o‘zi savol berish usulidan  keng foydalaniladi: 

Nahot  shuncha  ma‘sum,  shunday  pok 

Sevishmoqda  alam  bor shuncha? 

Bardosh  bermas  iroda, idrok, 

Tamoman  lol aql, tushuncha. 

Tog‗day  bor deb bilgan  yuragim 

Qush  boshicha  qolmadi  chog‗i? 

G‗amni  yengarman  degan sarim 

Yana  ortar alami,  dog‗i  (Ne baloga  etding  mubtalo?)

 

  Ba‘zan  so‘roq  gaplar  javobi  bilan  shunday  birikib  ketadiki,  ularni  so‘roq  va 

javobga ajratish  sun‘iylikka  olib keladi.  Masalan: 

Biz yig‗ladik  tepangda  shu  kun, 

Keldingmi,  deb ko‗tarmading  bosh. 

Ayt-chi,  sen-la baxtiyor  onlar, 

Ko‗rganmiding  ko‗zimda  bir yosh?

  Bunday  so‘roq  gaplar  badiiy  nutqda  juda  ko‘p  uchraydi.  Ular   fikrning aniq 

va  ta‘sirchan  bo‘lishiga  xizmat  qiladi.  Ushbu  so‘roq  gap  o‘z  javobi  bilan  birikib 

ketgan  va  unda  ham  g‘azab,    ham  qo‘rquv,  ham  ta‘kid  ma‘nolari  uyg‘unlashib 

keladi. 

Ko‘rinib  turibdiki,  so‘roq  gaplarning,  ayniqsa,  ritorik  so‘roq  gaplarning  

badiiy  asarning  emotsional-ekspressivligini  oshirishdagi  roli  beqiyosdir.  Iste‘dodli 

shoira  Zulfiya  o‘z  she‘rlarida  ritorik  so‘roqdan  unumli  foydalana  olgan.  Shoira 

she‘rlaridagi  ritorik  so‘roqlar  lirik  qahramonning  ichki  kechinmalari-shodligi, 

iztiroblari; 

biron 

vaziyatga 

munosabati-norozilik, 

afsuslanish, 

hayratlanish 

kabilarni  ifodalashga  yordam bergan.  

Soʻroq belgisi — gap oxirida qoʻllanadigan tinish belgilaridan (?). Bu belgi asosan mazmunidan soʻroq anglashilgan gaplar oxiriga qoʻyiladi va shoʻ gapning ifoda maqsadiga koʻra soʻroq ran ekanligini koʻrsatadi (Nega kelmading? Qoʻrkdingmi?). Bu belgi oʻzbek tiliga rus tilidan kirgan, 19-asr oxirlaridan. "Turkiston viloyatining gazeti" sahifalarida ayrim matnlarda qoʻllana boshlagan.

Soʻroq belgisi oʻzbek adabiy tilida quyidagicha qoʻllanadi: 1. Sof soʻroq gaplar (sodda yoki qoʻshma) oxiriga qoʻyiladi. Bunday gaplar tarkibida soʻroqni bildiruvchi leksik yoki fammatik vositalar: soʻroq olmoshlari va soʻroq yuklamalari ishtirok etishi (Shahardan qachon kelding? Kimni koʻrding? Sogʻligi yaxshimi? Botirchi?) yoki ishtirok etmasligi mumkin. Keyingi holatda soʻroq maʼnosi yozuvda soʻroq belgisi bilan, ogʻzaki nutqda ohang bilan ifodalanadi (Soat besh boʻldi. — Soat besh boʻldi?). 2. Taqrizlarda, iqtiboslarda biron soʻz yoki jumla noaniq boʻlsa, xato qoʻllansa, gumon va anglashilmovchilikni bildirsa, oʻsha soʻz yoki jumladan soʻng qavsga oʻragan holda qoʻyiladi. Baʼzan jumladagi xato juda qoʻpol boʻlsa, Soʻroq belgisi qoʻsha qoʻllanishi mumkin. 3. Soʻroq ran tipidagi sarlavhalardan keyin qoʻllanadi: Teatr yoshlarga nima berdi? Huquqiy meʼyorlarni bilasizmi? Ritorik soʻroq gaplar oxirida baʼzan Sb., baʼzan soʻroq va undov belgilari qoʻsha qoʻllanadi: Dunyoda onadan ulugʻ zot bormi?!

2.