Gap bo’laklari

Murakkab fe’l kesim adabiyotlarda sostavli kesim deb ham yuritiladi. Murakkab fe’l kesimlar asosan ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasidan iborat bo’ladi: Ul dag’ы bashqara almadы (Navoiy, TMA). Bundan tashqari, mustaqil fe’l+to’liqsiz fe’l qo’shilmasidan ham murakkab fe’l kesimlar hosil qilingan: Sekiz mың shāh va shāhzāda xыdmatыn qыlur erdi (Navoiy, TMA).

• Murakkab fe’l kesim adabiyotlarda sostavli kesim deb ham yuritiladi. Murakkab fe’l kesimlar asosan ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasidan iborat bo’ladi: Ul dag’ы bashqara almadы (Navoiy, TMA). Bundan tashqari, mustaqil fe’l+to’liqsiz fe’l qo’shilmasidan ham murakkab fe’l kesimlar hosil qilingan: Sekiz mың shāh va shāhzāda xыdmatыn qыlur erdi (Navoiy, TMA).
• Murakkab ot kesimlar ot+fe’l va ot+bog’lama qo’shilmalaridan iborat bo’ladi: Va Shāmda alarg’a kөp muridlar payda boldыlar (Navoiy, Nas.muh.). Jami’ darveshlәr hāzыr erdilәr (Navoiy, Nas.muh.).
• Eski o’zbek tilida ham xuddi hozirgi o’zbek tilidagidek, ot kesimlar tarkibida -tur, -men,-siz,-biz kabi qo’shimcha- bog’lamalar, erdi, ermish, bol, barur va fors-tojik tilidagi hast bog’lamasidan nusxa ko’chirish asosida vujudga kelgan bor so’z bog’lamalari keng qo’llangan.

To’ldiruvchi. To’ldiruvchi gapning uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali bo’lakdir. To’ldiruvchi uchun, asosan, ot va olmosh turkumi ifoda ashyosi bo’lib xizmat qiladi. U vositasiz va vositali kabi ikki turga bo’linadi.

• To’ldiruvchi. To’ldiruvchi gapning uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali bo’lakdir. To’ldiruvchi uchun, asosan, ot va olmosh turkumi ifoda ashyosi bo’lib xizmat qiladi. U vositasiz va vositali kabi ikki turga bo’linadi.
• Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi. Ular quyidagicha ifoda ashyosiga ega bo’ladi:
• Ot bilan ifodalangan: Bu zalimlar mүlkni barbad bergүchidүrlәr (Navoiy, MQ).
• Otlashgan sifat bilan: Aqыl bu tarыqnы shiar qыlmas va yaxshы-yamannы haq yaratqandыn artuq-өksүk bilmәs (Navoiy, MQ).
• Olmosh bilan: Jamike anы kөrdilәr (Navoiy, MQ).
• Fe’lning amaliy shakllari bilan: Ishlәri talay alg’annы talamaq (Navoiy,MQ).
• Vositali to’ldiruvchilar harakat o’ziga bevosita o’tgan predmetni emas, balki harakatga boshqa biror yo’l bilan bog’langan predmetni ko’rsatadi va ular kelishikli va ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalanadi. Vositali to’ldiruvchilar quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi:
• Ot bilan: Rustamg’a jahan palvanlыg’ laqabы berib, sipahsalar qыldы (Navoiy, TMA).
• Olmosh bilan: o’lәrdә bu hasad daim bar erdi (Navoiy, TMA).
• Otlashgan sifat bilan: Turkiy vә farsiyda tab’i yaxshы tasarruf qыlur (Navoiy, MN).
• Son bilan: Agarchi bu ma’ni ikkәlesige qabihdur, amma erәnlәrg’gә kөprәk mujibi tafzihdur (Navoiy, MQ)
• Ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalangan to’ldiruvchilar ham eski o’zbek tilida keng qo’llangan: Kөprәk avqāt Jayhun qыrag’ыnda bolub, atrak bilә urushub yүrүr erdi (Navoiy,TMA).