Гап бўлаклари. Бош бўлаклар

Эргаш гапни бош гапга богловчи воситалар.

Режа:

• 1. Гап бўлаклари ҳақида умумий маълумот.
• 2. Бош бўлаклар:
• а) эга ва унинг ифодаланиши;

• Гапда бирор сўроққа жавоб бўлган ва ўзаро тобе боғланган сўз ёки сўз бирикмаси гап бўлаги дейилади. Гап бўлакларини белгилашда асосий хусусият улар орасидаги синтактик алоқадир. Сўзларга сўроқ бериш, уларнинг қайси туркумга мансублиги, уларнинг гап ичида жойлашиш тартиби, уларнинг қандай қўшимчалар олиши том маънода уларнинг турларини белгилашда асос бўла олмайди.

• Гап бўлакларининг тури одатда бир-бирига нисбатан аниқланади: эга кесимга нисбатан, аниқловчи аниқланмишга нисбатан, ҳол ҳолланмишга нисбатан, тўлдирувчи тўлдирилмишга нисбатан аниқланади. Нисбат берилувчи бўлак бўлмас экан, у ёки бу гап бўлаги ҳақида гапириш мумкин эмас.

Гап бўлаклари икки турли бўлади: бош бўлаклар ва иккинчи даражали бўлаклар.

• Гап бўлаклари

• Бош бўлаклар

• Иккинчи
• даражали
• бўлаклар

• Эга ва кесим

• Тўлдирувчи,
• аниқловчи, ҳол

• Эга ва кесим гапнинг бош бўлакларидир.
• Улар ўзаро фақат тобе боғланади.
• Бош бўлаклар гапнинг грамматик асосини ташкил этади.

Гап бўлакларини тузилишига кўра ҳам икки турга бўлишади:

• Оддий бўлаклар

• Мураккаб бўлаклар

• 1. Оддий бўлаклар якка сўз билан ифодаланади (қўшма, жуфт сўзлар билан ифодаланса ҳам, оддий бўлак ҳисобланади): Дарс бошланди.
• 2. Мураккаб бўлаклар турғун боғланмалар (тўғри маъноли ва кўчма маъноли), эркин боғланмалар билан ифодаланган бўлаклардир: Аравани қуруқ олиб қочиш (нима?) сизга ярашмайди (турғун боғланма). Уч оғайни (ким?) ширин суҳбат қуришяпти (эркин боғланма).

• Эга ва унинг ифодаланиши
• Гапда кесим билан боғланиб, шу кесимдаги қўшимчалар ифодалаган шахс-сонни билдирувчи ва ким? нима? қаер? сўроқларига жавоб бўладиган бўлак эга деб аталади.
• Одам (ким?) кўп, иш (нима?) кам. Атроф (қаер?) жимжит.

• Эга бош келишикда бўлиб, одатда, қуйидагича ифодаланади:
• 1. От билан: Шамол гул ҳидларини атрофга таратди.
• 2. Олмош билан: Улар тўгарак машғулотларига мунтазам қатнашадилар.
• 3. Ҳаракат номи билан: Ўқиш тугади.

• 4. Отлашган сўзлар билан:
• а) сифат билан: Яхшилар кўпайсин, ёмон қолмасин.
• б) сон билан: Икковимиз дала айландик.
• в) сифатдош билан: Ўқиган ўзар, ўқимаган тўзар.
• г) равиш билан: Кўплар қатнашди.
• д) тақлид сўз билан: Тўпларнинг гумбур-гумбури эшитиларди.
• е) модал сўзлар билан: Бор борича, йўқ ҳолича.

• 5. Ибора билан: Унинг юзига оёқ қўйиш ахлоқимизга зид.
• 6. Синтактик бирликлар билан: Отларнинг отхонага олиб ўтилмагани Зиёдиллани таажжублантирди.
• Айрим пайтларда тенг алоқадаги бир неча сўз ҳам бутунича ёки бўлак-бўлак равишда эга бўлиб келиши мумкин: Отам билан акам бозорга кетишди.

• Баъзан эга чиқиш келишигидаги сўзлар билан ҳам ифодаланиши мумкин. Бундай пайтларда ҳақиқий эга туширилган бўлиб, ундан олдин келаётган чиқиш келишигидаги сўз эга вазифасини ифодалайдиган бўлиб қолади: Унда ҳам бу китоблардан бор.
• Бу гапдаги ҳақиқий эгани тиклаш мумкин: Унда ҳам бу китоблардан бири бор.

• Эътиборингиз учун раҳмат!