G’alaba ko’ship qoniwlar

Aziya ha’m Arqa Afrika qalalarinda o’nermentshilik cexlari qalalar m bir waqitta ju’zege kelgen. Shig’ista da’slep qala xalqi saliqtan azat etilgen. Arab xalifalig’i,Yaponiya,Qitayda usta ha’m sawdagerlerden saliqlardi sex aqsaqallari jiynap bergen. Qitayda barliq ustalar sex ag’zalari boliwi ma’jbu’riy etip qoyilg’an. O’nermentshiliktin’ en’ a’hmiyetli tarawlari Qitayda joqari rawajlaniwg’a eristi.
Sirt el sawdagerleri Samarqandtin’ qag’azin ha’m gezlemelerin, G’ijduvan gu’lalshiliq buyimlarin, Marvli ustalardin’ gezlemeleri hám kiyimlerin joqari bahalag’an.Orta ásirlerde Iranlı ustalar 1) parsha, 2) jipek gezlemeler, 3) jún gilemleri m dańqı shıqqan edi. Sawdagerler Irannan 1) polattan islengen qural-jaraqlar, 2) mis ha’m gu’misten islengen idislardi satip alg’an.
Qitaylilar 600-700 adam siyatin kemeler – jonkalardi qurg’an. Parsı buǵazı hám Qızıl teńiz arqalı arab,hind,qıtay sawdagerleriniń onlap kemeleri júzgen. Orta a’sir bazarlari ko’binese qala da’rwazalarina jaqin jerde jaylasqan.
Bag’dadta,Ishbiliya (Seviliya) ha’m G’arnotada (Granada,Ispaniya) ma’rdikar bazarlar bolg’an. Aziyadan pariqli Afrikanin’ ekonomikaliq qalaqlig’i ha’m u’ziliksiz urislar materiktin’ shiyki zat,duz,altin,pil su’yegi,zirawarlar,qullar deregine aylaniwina sebep bolg’an. Orta Aziya ha’m Irandag’i u’lken bazarlar rastalarg’a bo’linip, ol belgili bir zat penen shug’illanatin sawdagerlerdi birlestirgen.
Delide – Polyar Minara. XIII a’sir.
Jáhán tariyxı ushın orta ásirlerdiń rawajlanǵan dáwiri XI-XV á esaplanadı.

.

Tema : Xristian shirkewi ha’m salib atlanislari

Xristian dini IV a’ german qáwimleri arasinda tarala basladı. V á aqirinda Frank koroli Xlodvig xristianliqti qabil etti. Angliya ha’m Irlandiyadan shiqqan monaxlar Evropanin’ en’ shetki jerlerine barip xristianliqti o’tkizgen. Kiev Rusi ha’m Bolgariya X a’ aqirinda (Provaslav mazxebin Vizantiyadan) qabil etti. Solay etip Xristian dini Evropada IV ásirden tarqala basladı. Rim imperiyasinin’ 395-j ekige bo’liniwi shirkewdin’ da ajiraliwina alip keldi.Frank koroli ja’rdeminde 756-j Italiyada Rim papalari mamleketi – Papa walayati du’zildi.Vizantiya shirkewi – mamleketke boysiniwshi, Kanstantinopl patriarxi basqaratin diniy sho’lkemge aylandi.Bolgarlardi shoqindiriwdag’i qarama qarsiliq 1054-j Xristian shirkewinin’ ra’smiy tu’rde batis Katolik (ja’ha’n) ha’m shig’is Provaslav (taza din,shin isenim) shirkewlerine bo’linip ketiwine alip keledi.XI a’ ortasinan rim katolik ha’m grek provaslav shirkewi erkin jumis alip baradi.
Batista shirkew wazlari latin, shig’ista grek tilinde alip barilg’an.Katolik barliq ruwxaniylerge u’yleniwdi qadag’an qilsa (selebat) provaslavlarda tek monaxlar semya qurmaytin edi.
Evropada V á baslanǵan feodallıq qatınasıqlarına ótiw procesinen shirkew de shette qalmaydı. Shirkewler saliqtan azat etilgen. Eginzarlardin’ u’shten biri shirkew qolinda toplang’an. Shirkew ja’ne xaliqtan 1/10 mug’darda úsir salıǵın alǵan.Katolik shirkewi indulgensiya (latinsha – keshiriw) gu’nalarin keshiriw jarlig’in satiw esabinan da bayliq toplag’an.Shirkew sud waziypasinda atqarg’an.Shirkew qollag’an jazanin’ en’ awiri Interdikt – mamlekette siyiniw hám máresimler waqtinshaliq qadag’alang’an.Da’slepki shirkewler (monastirlar) IV á baslap qurilǵan. Katolik shirkewi óz qudreti shıńına Innokentiy III (1198-1216) dáwirinde eristi.Ol “Ay óz nurin Quyashtan alǵaninday,korol óz kúshin papadan aladi” degen edi.Rim Papasi german,fransuz ha’m anglishan korollarin interdikt arqali jazalaydi.Monaxlar bos waqitlari kalligrafiya ha’m mekteplerde balalardi oqitiw m shug’illang’an.
Shirkewge qarsi shiqqanlar eretikler (grekshe dahriy,dinnen bezgen) d.a. Eretiklerge qarsi gu’resiw ushin Inkvizitsiya (latinsha izlew) du’zildi.Inkvizitsiya o’z qudretine Grigoriy IX (1227-1241) da’wirinde erisedi.Inkvizitsiya a’sirese Ispaniyada rawajlanip,otqa o’rtew jazasi – autadafe (