G’alaba ko’ship qoniwlar

Tema : Evropada orta a’sir qalalarinin’ qa’lipleswi
Evropada X-XI á óndiris rawajlanǵan.Bul eń dáslep ónermentshilikte baqlanadi. 1) Miynet qurallarınıń jetilisiwi, 2) ustalardıń sheberliginiń artıwı ónermentshilikti diyqanshılıqtan óz aldına bólek tarawǵa aylandırdı. Diyqanshiliqta úsh atizli almaslap egiw baslandi.Bul ónimniń kóbeyiwine alip keldi. Awir dóngelekli plugtiń tarqaliwi ǵalleni egiwden aldin, jerdi 2-3 márte súriw imkaniyatin jaratti. Dáslep Italiya hám Fransiya qublasinda – Veneciya,Genuya,Florensiya,Marsel,Tuluza qalalari IX-X á rawajlana basladi. Bul qalalardiń teńiz arqali sawda jolinda jaylasqani olardiń rawajlaniwina tásir etti. Arqa Fransiya, Niderlandiya,Angliya hám Germaniyada jańa qalalar X-XI á payda bolsa, Vengriya,Baltik boyi,Rus jerlerinde XII-XIII á qalalar kóbeye basladi.Evropa qalalariniń túrli ásirlerde payda boliwiniń sebebi - jámiyetlik ekonomikaliq rawajlaniwdaǵi pariq edi. Orta a’sir qalalari en’ da’slep – qa’wipsiz,dushpannan saqlaniwg’a qolayli,o’nermentler o’z buyimlarin satiwg’a imkaniyati bolg’an jerde qurilg’an.
Qalalar da’slep feodallar jerinde qa’liplesken. Qalalar kóbinese óz erkinliklerin senorlardan to’lem esabina qolg’a kiritken. Bunday imkaniyat bolmaǵanda erkinlik ushın qozǵalań jolın tutqan. Fransiya qalalarinda XII-XIII á senorlarǵa qarsi gúres bolip o’tti.Ózlerin qorǵaw maqsetinde Evropadaǵı Myuntser, Sen-Gallen,Sen-Dene qalalari monastirlar, Strasburg,Gamburg,Augsburg feodal qorg’anlari a’tiraplarinda, Padeborn, Bremen,Sveybryukken,Bryugge qalalari darya boylari,ko’pirler qaslarinda qurilg’an.
Da’slep qalalar awillardan xalqinin’ ko’pligi m ajiralip turg’an.Qala orayinda – bazar,ibadatxana ha’m qala ken’esi jayi ratusha jaylasqan. Ko’sheler ken’ligi 2 metrden aspag’an,kanalizaciya bolmag’an,musirlar ko’shege taslang’an,tu’nde ko’sheler jaritilmag’an. Úyler tiykarinan ag’ashtan islengen. Xaliqtin’ tig’iz jaylasiwi ha’m tazaliqtin’ bolmawi juǵımli kesellikktin’ tarqaliwina alip kelgen.
Qala xalqınıń tiykarǵı bólegin ónermentler,sawdagerler quraǵan. Qala xalqınıń tiykarǵı bólegi diyqanshılıq penen shuǵıllanıwda dawam etken. Orta a’sirlerde ko’pshilik qalada xaliq 3-5 min’ adamnan aspag’an.XIV-XV a’ 20-30 min’ adam jasaytin qalalar u’lken dep esaplang’an.Parij,Kanstantinopl,Milan,Florensiya, Kordova,Seviliyada 80-100 min’ xaliq jasag’an.