G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

32 – rasm. O‘simlik gullarining turli qismlarida joylashgan floral 
nektardonlar: 
1– septal nektardonlar, 2 – nektardonlar,
3 – staminoid nektardonlar.
 
74

---

Guttasiya vositasi bilan о‘simlik tanasida tо‘planib qolgan ortiqcha 
suv va tuzlarni tashqariga chiqarib tashlanadi (30-rasm). 
Tashqariga sekret chiqaruvchi tо‘qimalarga hasharotxо‘r 
о‘simliklarning (nepentis, rosyanka) hazm bezlari ham kiradi. Bu 
bezlar chiqaradigan shira tarkibida ferment va kislotalar bо‘lib, 
tutilgan hasharotlar hazm etiladi.
Sekretlarni saqlovchi tо‘qimalar 
idioplastlar
shaklida bо‘lib, 
boshqa tо‘qimalar orasida joylashadi. Ularning tarkibida kalsiy 
karbonatning har xil shakllari (alohida kristallar, druz yoki rafid), 
terpinlar, tanid yoki oshlovchi moddalar tо‘planadi.
33– rasm. 
Passiflora coerulea
 о‘simlikligining vegetativ organlarida joylashgan 
ekstrafloral nektardonlar:
a-b – barg va barg bandi: 1- nektardon, 2 – nektardonchalar; v – bargdagi
gidatodalarning kesmasi: 1 – kutikula, 2 – obkladka, 3 – epitema, 4 – tirqish,
5 – bо‘shliq, 6 – ksilema, 7 – og‘izcha. 
75

---

Efir moylari tо‘planadigan idioplastlar naylar yoki kanallar 
kо‘rinishida bо‘lib, uning ichida terpinlar tо‘planadi. Efir moylari 
tо‘planadigan idioplastlar magnoliyaguldoshlar, lavrguldoshlar, 
karnayguldoshlar oilalariga xos xususiyatlaridan hisoblanadi. 
Sekretlarni saqlovchi tо‘qimalar, asosan, barglarda naylar yoki 
kanallar shaklida bо‘ladi. Ular 
sxizogen
yoki 
lizigen
yо‘l bilan yuzaga 
keladi.
Sxizogen
(yunon. sxidzo – ajratmoq, genos - chiqib kelish) naylar 
yoki kanallar, zich joylashgan hujayralarning bir-biridan ajralishi yoki 
uzoqlashishi natijasida hosil bо‘ladi. Ularni atrofi bir-biri bilan zich 
tutashgan yupqa pardali tirik epiteliya (yunon. epi – ustida; tele - 
sо‘rg‘ich) hujayralari bilan о‘ralgan. Epiteliya hujayralari ichki 
tomonga sekret (smola) ajratadi; ajralgan sekretlar, ya’ni smolalar 
naylar yoki kanal bо‘shliqlarigya tо‘planadi (nina bargli о‘simliklar, 
soyabonguldoshlar, karnayguldoshlar, murakkabguldoshlar) (34-rasm).
Lizogen
(yunon. lizis – eritish, yо‘qotish) hujayra oralig‘i, hujayra 
qobig‘ining erib ketishi natijasida vujudga keladi, hosil bо‘lgan 
kanallarda efir moylari tо‘planadi (masalan, limon, apelsin, 
mandarinda). Ba’zi о‘simlik (masalan, sutlama, qoqi, anjir, tug, 
kо‘knor)larning novda va barg hujayralari vakuolasida oq rangli 
sutsimon shira tо‘planadi. О‘simlik tanasi jarohatlanganda, sut yо‘llari 
deb ataladigan tirik hujayralardan shira ajralib chiqadi. Bu shiraga 
lateks (lot. lateks – shira, suyukdik) deyiladi. Lateks tarkibida qand, 
oqsil, alkaloid kabi birikmalar bо‘ladi (34-rasm).
О‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘iston tog‘larida tovsag‘iz va 
kо‘ksag‘iz о‘sadi. Bu о‘simliklarning ildizpoya va barglarida 
kauchuk-lateks (sut shirasi) tо‘planadi. 
76

---