32 – rasm. O‘simlik gullarining turli qismlarida joylashgan floral
nektardonlar:
1– septal nektardonlar, 2 – nektardonlar,
3 – staminoid nektardonlar.
74
Guttasiya vositasi bilan о‘simlik tanasida tо‘planib qolgan ortiqcha
suv va tuzlarni tashqariga chiqarib tashlanadi (30-rasm).
Tashqariga sekret chiqaruvchi tо‘qimalarga hasharotxо‘r
о‘simliklarning (nepentis, rosyanka) hazm bezlari ham kiradi. Bu
bezlar chiqaradigan shira tarkibida ferment va kislotalar bо‘lib,
tutilgan hasharotlar hazm etiladi.
Sekretlarni saqlovchi tо‘qimalar
idioplastlar
shaklida bо‘lib,
boshqa tо‘qimalar orasida joylashadi. Ularning tarkibida kalsiy
karbonatning har xil shakllari (alohida kristallar, druz yoki rafid),
terpinlar, tanid yoki oshlovchi moddalar tо‘planadi.
33– rasm.
Passiflora coerulea
о‘simlikligining vegetativ organlarida joylashgan
ekstrafloral nektardonlar:
a-b – barg va barg bandi: 1- nektardon, 2 – nektardonchalar; v – bargdagi
gidatodalarning kesmasi: 1 – kutikula, 2 – obkladka, 3 – epitema, 4 – tirqish,
5 – bо‘shliq, 6 – ksilema, 7 – og‘izcha.
75
Efir moylari tо‘planadigan idioplastlar naylar yoki kanallar
kо‘rinishida bо‘lib, uning ichida terpinlar tо‘planadi. Efir moylari
tо‘planadigan idioplastlar magnoliyaguldoshlar, lavrguldoshlar,
karnayguldoshlar oilalariga xos xususiyatlaridan hisoblanadi.
Sekretlarni saqlovchi tо‘qimalar, asosan, barglarda naylar yoki
kanallar shaklida bо‘ladi. Ular
sxizogen
yoki
lizigen
yо‘l bilan yuzaga
keladi.
Sxizogen
(yunon. sxidzo – ajratmoq, genos - chiqib kelish) naylar
yoki kanallar, zich joylashgan hujayralarning bir-biridan ajralishi yoki
uzoqlashishi natijasida hosil bо‘ladi. Ularni atrofi bir-biri bilan zich
tutashgan yupqa pardali tirik epiteliya (yunon. epi – ustida; tele -
sо‘rg‘ich) hujayralari bilan о‘ralgan. Epiteliya hujayralari ichki
tomonga sekret (smola) ajratadi; ajralgan sekretlar, ya’ni smolalar
naylar yoki kanal bо‘shliqlarigya tо‘planadi (nina bargli о‘simliklar,
soyabonguldoshlar, karnayguldoshlar, murakkabguldoshlar) (34-rasm).
Lizogen
(yunon. lizis – eritish, yо‘qotish) hujayra oralig‘i, hujayra
qobig‘ining erib ketishi natijasida vujudga keladi, hosil bо‘lgan
kanallarda efir moylari tо‘planadi (masalan, limon, apelsin,
mandarinda). Ba’zi о‘simlik (masalan, sutlama, qoqi, anjir, tug,
kо‘knor)larning novda va barg hujayralari vakuolasida oq rangli
sutsimon shira tо‘planadi. О‘simlik tanasi jarohatlanganda, sut yо‘llari
deb ataladigan tirik hujayralardan shira ajralib chiqadi. Bu shiraga
lateks (lot. lateks – shira, suyukdik) deyiladi. Lateks tarkibida qand,
oqsil, alkaloid kabi birikmalar bо‘ladi (34-rasm).
О‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘iston tog‘larida tovsag‘iz va
kо‘ksag‘iz о‘sadi. Bu о‘simliklarning ildizpoya va barglarida
kauchuk-lateks (sut shirasi) tо‘planadi.
76
Do'stlaringiz bilan baham: |