G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

 
68-rasm. Ustunsimon (izopalisad) tipli barg mezofilli (a), Sentrik 
sukkulent tipli barg mezofilli (b):
a – 
Lycium ruthenicum
, b – 
Salsola arbusculiformis.
Shartli belgilar: P – 
parenxima, SH - suuv jamg‘aruvchi hujayra, UH – ustunsimon, E – 
epiderma, О‘B – о‘tkazuvchi bog‘lam, G‘H- g‘ovaksimon hujayra. 
E 
b 
а 
SH 
О‘B 
UH 
100 mkm
P 
140

---

Fotosintezning C
3
–tipi quyidagi reaksiya bо‘yicha amalga oshadi:
 
Mazkur reaksiyaning barcha komponentlari kislorodga ega. CO
2
bargning yashil hujayrasiga og‘izcha va hujayra bо‘shliqlari oraqli 
bargga tushadi. Suv bargga о‘tkazuvchi naylar orqali tushadi. Namlik 
va yorug‘likni tanqisligi fotosintez jarayonini sekinlashtiradi. 
Yorug‘lik energiyasi esa asosan xloroplastda joylashgan xlorofill 
pigmenti orqali yutiladi. Biroq ularni boshqa pigmentlar (qizil va 
sariq) ham yutishi mumkin. Fotosintez jarayoni juda murakkab bо‘lib, 
sxemada juda sodda kо‘rinishda keltirilgan. Fotosintez jarayoni 
natijasida hosil bо‘lgan uglerodning kup qismi CO
2 
qabul qilish va 
ajratishda sarf bо‘ladi.
Krans-hujayrali va C
4 
– tipda
 
fotosintezlovchi bargning mezofill 
tipi 
bargda krans-hujayraning mavjudligiga bog‘liq. Kubsimon 
xlorofilli hujayra tipi shakli va xlorofillning mо‘lligi jihatidan 
ustunsimon va g‘ovaksimon hujayralardan farq qiladi. Mazkur 
69-rasm. Sentrik skleromorf tipli barg mezofili – 
Raphydophyton 
regelii
 (Freitag H., Stichler W. bо‘yicha, 2002
). Shartli belgilar: N – nay, P 
– parenxima, SK – sklerenxima, SH – suv jamg‘aruvchi hujayra, UH – 
ustunsimon hujayra, E – epiderma. 
 
SH 
P 
UH 
E
SK 
Н
yorug‘lik energiyasi 
СО
2 
+ Н
2
О СН
2
О+О
2 
141

---

jarayonni XIX asrda G. Gaberland (Haberland, 1884) aniqlagan va 
ularni krans-hujayralar (krans-tojlar) deb atagan. Biroq о‘sha davrda 
krans-hujayraga alohida ahamiyat berilmagan, chunki uning 
bajaradigan vazifasi noma’lum edi. О‘tgan asrning 60 – 70-yillarida 
Korshak (Korshak i dr. (1965), M. Hetch, L. Slek (1966) fotosintez 
jarayonida dikarbon kislotalarining karboksillanishini alohida usulini 
aniqladilar va uni krans-hujayra mavjudligi hisobiga C
4
– tipli 
fotosintez deb nomladilar. 
C
4
– fotosintez jarayoni 2 bosqichda amalga oshadi: ustunsimon va 
krans-hujayra hisobiga. Birlamchi karboksillanish sitoplazmaning 
ustunsimon hujayralarida amalga oshadi va natijada shavel-sirka 
kislotasi hosil bо‘ladi. Ayrim о‘simlik turlarida shavel-sirka kislotasi 
olma kislotasiga, boshqalarida esa asparagin kislotasiga aylanadi. 
Mazkur kislotalar krans-hujayralarga borib tushadi. Ularga 
ajaralayotgan 
karbonat 
angidridning 
qо‘shilishi 
hisobiga 
dekarboksillanish jarayoni Kalvin sikl kuzatiladi, natijada uglerod uch 
oksidi va turt oksidi ustunsimon hujayraga qaytadi, ya’ni fotosintez 
jarayoni ikkita hujayra о‘rtasida taqsimlanadi (ustunsimon va krans-
hujayraga).
Sukkulent о‘simliklarda aniqlangan fotosintezning yana bir tip –
CAM tipi mavjud. Kunduzi suv tanqisligi sharoitida mazkur 
о‘simliklarning og‘izchalari yopiladi va kechasi ochiladi. Bu vaqtda 
CO
2 
tungi yutilish jarayoni kuzatiladi va natijada olma va shavel 
kislotalarining hosil bо‘lishi kuzatiladi. Mazkur jarayon vaqtga 
bо‘yicha quyidagicha sxema bо‘yicha bо‘linadi: