G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

119-rasm. Qarag‘ay о‘simligining rivojlanish sikli:
1 – mikrospora tetradalari, 2 – megospora tetradalari, 3–4 – chang donalari, 
5 – urg‘ochi gametofitli urug‘kurtak, 6 – changdon nayi,
7 – chang nayini arxegoniyga о‘sib kirishi, 8 – urug‘lanish,
9 – murtakning rivojlanishi (sporofit), 10 – urug‘, 11 – yetuk daraxt,
12 – erkak g‘uddasi, 13 – о‘ramabargli urug‘kurtak. 
230

---

shaklida mikrosporofillar yopishib turadi. Kо‘pincha erkak g‘uddani 
mikrostrobillar deb ham yuritiladi.
Mikrosporofillar kichkina yupqa barglar kо‘rinishida bо‘lib, tashqi 
qirg‘og‘i sal yuqoriga qayrilgan. Uning pastki tomonida 
mikrosporangiylar joylashgan. Odatda har bir mikrosporofillda 
ikkitadan mikrosporangiy yoriladi va changlar shamol yordamida 
tarqaladi. 
Chang donachasining ikki qavat pо‘sti bо‘lib, tashqi – qalinroq 
qismiga – ekzina, ichki pо‘sti yupqarog‘iga – intina deb ataladi. 
Ekzina qavati bо‘rtib, intinadan ajraladi va ikkita havo xaltachalarini 
hosil qiladi. Ular changning havo yordamida tarqalishiga imkon 
beradi. Har bir chang donachasi ichida ikkita hujayra mavjud: 
vegetativ va anteridial hujayralar. Vegetativ hujayra yirik bо‘lib, 
changning ichini deyarli tо‘ldirib turadi. Anteridial hujayra mayda va 
undan, keyinchalik ikkita erkak gametalar – spermiylar hosil bо‘ladi. 
Spermiylarda xivchin bо‘lmaydi va ular harakatlanmaydi. Ikki 
hujayrali mana shu chang donasi erkak о‘simta hisoblanadi. 
Urg‘ochi g‘uddalar novda uchlarida hosil bо‘ladi. Novdalarning 
о‘rtasida о‘qi bо‘lib, unga spiral shaklida tangachalar birikib turadi. 
Ularning qо‘ltig‘ida esa urug‘ tangachalari yetiladi. Har bir 
tangachaning 
asosida 
ikkitadan 
yirik 
urug‘murtaklar 
(megasporangiylar) joylashadi.
Urug‘murtakning tashqi qobig‘i intigument (lot. integumentum – 
qoplam, qobiq) deyiladi. Ana shu qoplam ostida nusellus (lot. nuks, 
nukis – yadro, yong‘oq) joylashadi. Urug‘murtakning uchida 
integument qо‘shilmaydi va kichkinagina tirqish, ya’ni mikropile 
(yunon. mikros – kichik, pile – kirish joyi. eshik)ni hosil qiladi. 
Mikropile orqali chang ichkariga kiradi. 
Nusellusning yirik hujayrasi (arxesporiy) reduksion bо‘linib, ustma-
ust joylashgan tо‘rtga gaploid hujayralarning megasporalarini hosil 
qiladi. Yuqoridagi uchta hujayra nobud bо‘lib, eng ostidagisi 
yiriklashib bо‘linadi va urg‘ochi gametofit shakllanadi. Urg‘ochi 
gametofitning uchki qismida reduksiyaga uchragan ikkita arxegoniy 
joylashadi. Arxegoniylar ichida yirik tuxum hujayralar yetiladi. 
Ikki hujayrali changlar – erkak gametofitlar urg‘ochi g‘uddaning 
urug‘ tangachalariga borib tushganda changlanish sodir bо‘ladi. 
Chang urug‘murtakda о‘sa boshlaydi va uning ichkarisiga kiradi. 
231

---

Vegetativ hujayra chang naychasini hosil qiladi. Chang naychasi 
nutsellus о‘tib arxegoniyga kiradi.
Chang naychasi orqali anteridial hujayra о‘tadi va u bо‘linib 2 ta 
spermiyni hosil qiladi. Urug‘lanish jarayonida tuxum hujayra 
spermiyning bittasi bilan qо‘shiladi, ikkinchi spermiy nobud bо‘ladi. 
Hosil bо‘lgan diploid zigotadan murtak shakllanadi.
Murtak – murtak ildizcha, poyacha, bargcha va kurtakchadan 
iborat. Urug‘lanishdan sо‘ng urug‘murtakdan qalin pо‘stga о‘ralgan 
urug‘ hosil bо‘ladi. Urug‘ pо‘sti integumentdan hosil bо‘ladi, 
nusellusning qolgan qismi endospermni о‘rab turadi. Endosperm 
ichida urug‘ning murtagi, ya’ni yosh sporofit joylashadi (119-rasm).
Urug‘lar shakllanishi davrida urg‘ochi g‘uddalar о‘sib kattalashadi, 
urug‘ tangachalari qurib jigarrangga kiradi. Urug‘lar g‘uddalardan 
erkin ajralib tarqaladi. Qulay sharoitda ular unib, yirik о‘simliklar 
(sporofitlar)ni hosil qiladi (119-rasm). 
232

---