G‘. N. Mahmudov

  5.29-rasm. Elliptik qaytargichli, 
ksenon lampali va  elektron boshqarish 
blokli yaqinni yoritish farasi
: 
1-qabariq 
linza, 
2-ekran,3- 
qaytargich,4-  ksenon  lampa,  6-yuqori 
kuchlanish  ishlab  beruvchi  blok,  7-
elektron boshqarish bloki  

---

 
236 
TXK-1  o‘tkazilayotganda  nisbatan  ko‘proq  uchraydigan  nosozlik  - 
faralarning  noto‘g‘ri   o‘rnatilganligidir.  Bu  mahkamlanadigan  elementlarni 
bo‘shab  qolishi,  avtomobilning  og‘irlik  markazini  o‘zgarishi  va  uning 
osmasini elastik qismlarini deformasiyalanishi sababli yuzaga keladi.  
Faralarni  rostlash  tegishli  chiziqlar  bilan  belgilangan  ekran  yoki  maxsus  optik 
asboblar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Ekran  yordamida  rostlanganda  amerika 
yorug‘lik taqsimlash tizimidagi faralar uzoqni yoritish yorug‘lik dastasi bo‘yicha, 
evropa yorug‘lik taqsimlash tizimdagi faralar yaqinni yori-tish  yorug‘lik  dastasi   
bo‘yicha rostlanadi. 
   Odatda,  ekran  vertikal  devorga  o‘ziga  xos  maxsus  chiziqlar  chizish  bilan 
belgilanadi (5.30-rasm). Ekrandagi chiziqlar quyidagicha tavsiflanadi: 

 
O-O
  -  vertikal o‘rta chiziq; 

 
Ch-Ch
  va 
O‘-O‘
  - 
O-O
  chiziqqa  parallel  bo‘lgan  undan  avtomobil  faralari  
orasidagi masofani yarmi - 
a
 uzunlikda turadigan chap va o‘ng chiziqlar ; 

 
U-U    -  O-O
  chiziqqa  perpendikulyar  va  nazorat  maydonchasi  yuzidan, 
faralarning optik elementi markazi balandligi H ga teng masofada turgan chiziq; 

 
Ya-Ya  -  U-U
 chiziqqa parallel va undan 
H
ya
 masofa pastroqda turgan chiziq; 
H
ya
 masofa faralarning balandligi 
H
 va ekrangacha bo‘lgan masofa 
L
 ga bog‘liq 
ravishda  tanlanadi.  Faralarning  to‘g‘ri  o‘rnatilganligini  tekshirish  va  rost-lash 
uchun  avtomobil  ekran  oldiga 
L
  masofaga  ( 
L=5 
yoki 
10m
  bo‘lishi  mumkin  ) 
joylashtiriladi.  Avtomobilning  vertikal  simmetriya  tekisligi, 
O-O
  va 
O-A
  o‘qlar 
hosil  qilgan  tekislik  bilan  mos  tushishi  kerak.  Avtomobil  joylashtirilgan 
maydoncha etarli darajada tekis va ekran bilan to‘g‘ri burchak hosil qilishi kerak. 
Evropa  tizimidagi  faralar  tekshirilganda,  yaqinni  yoritish  faralari  yoqiladi  va 
ularni  rostlash  yo‘li  bilan  chap  gorizontal  yorug‘lik-soya  chegarasini 
Ya-Ya
 
chizig‘i bo‘ylab joylashishini, yorug‘lik-soya 
chegarasini  yuqoriga  ko‘tarilgan  nuqtasini 
esa 
Ch-Ch
 va 
O‘-O‘
 chiziqlarni 
Ya-Ya
 chiziq 
bilan  kesishishgan  nuqtalari  bilan  mos 
tushishi ta’minlanadi. 
Amerika  tizimidagi  faralar  tekshirilganda, 
uzoqni yoritish yorug‘lik dastasi hosil qilgan 
yorug‘lik dog‘i markazini ushbu markazning 
ekrandagi  nominal  o‘rni  bilan  ustima-ust 
tushishi  ta’minlanadi.  Faralarni  rostlash 
uchun  zarur  ma’lumotlar  5.3-jadvalda 
keltirilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                        5.3 - j a d v a l 
5.30-rasm.  Faralarni  to’g’ri  o’rnatilganligi 
tekshirish  va  rostlash  uchun  mo’ljallangan 
ekran va maydonchani belgilanishi. 
 

---

 
237 
 
Faralarni 
o‘rnatish 
ba-landligi 
H
 
(tarqatgichlar 
markazi 
bo‘yicha),    
mm
 
 
Yorug‘lik 
dastasini  vertikal 
tekislikdagi  
og‘ish burchagi,   
min
 
 
Fara 
markazi 
va 
ekrandagi 
yorug‘lik-soya  chegarasi  orasidagi 
H
ya
 masofa, (
mm 
da). 
    Ekran va fara orasidagi masofa: 
5m  bo‘lganda 
10m bo‘lganda 
600 gacha 
34  
50 
100 
600 dan 700 gacha 
45 
65 
130 
700 dan 800 gacha 
52 
75 
150 
 
 
 
 
800 dan 900 gacha 
60 
88 
176 
900 dan 1000 gacha 
69 
100 
200 
1000 dan 1200 gacha 
75 
110 
220 
1200 dan 1600 gacha 
100 
145 
290 
 
Ekran  yordamida  faralarni  to‘g‘ri  o‘rnatilganligini  tekshirish  va  rostlash  usuli 
sodda  bo‘lishiga  qaramasdan  bir  qator  jiddiy  kamchiliklarga  ega.  Xususan,  bu 
usulni qo‘llash uchun ancha katta va qorong‘ilashtirilgan joy zarur, avtomobilning 
to‘g‘ri  joylashtirish  ancha  qiyin,  faralarni  yorug‘lik  kuchini  o‘lchash  uchun 
avtomobil  qaytadan  joylashtirilishi  kerak.  Bularning  hammasi  ma’lum 
noqulayliklarni  keltirib  chiqaradi.  Shuning  uchun  oxirgi  vaqtda  faralarni 
tekshirish  va  rostlash  uchun  yuqoridagi  kamchiliklardan  holi    bo‘lgan  optik 
element-regloskop    keng    joriy    qilinmoqda  (5.31-rasm).Regloskop  optik 
kameraga ega bo‘lib, u qisqa masofada(400.....500 
mm
) uzoqni va yaqinni yoritish 
yorug‘lik  dastasini    shakllantirish,       3....4 
m
2
  qorong‘ilashtirilmagan    maydonda  
faralarni    rostlash    va  yorug‘lik  kuchini  o‘lchash  imkoniyatini  beradi.  Optik 
kameraning  asosiy  elementi  fokus  masofasi    400....500 
mm
  bo‘lgan  yig‘uvchi 
linza bo‘lib, uning fokal tekisligida ekran 5, fokusida esa ko‘rsatuvchi asbob 3 ga 
ulangan  fotopriyomnik  4  joylashtirilgan.  Regloskop  ekrani  standart  belgilashga 
ega  va  vertikal  tekislik  bo‘yicha  harakatlanishi  mumkin.  Bu  turli  balandliklarda 
o‘rnatilgan faralarni rostlash imkonini beradi. 
5.31-rasm. Regloskop optik kamerasining tuzilishi: 
 1 - yig’uvchi linza,  2 - ekranni harakatlantirish mexanizmi, 3 - ko’rsatuvchi  asbob, 
4 - fotopriyomnik, 5 - ekran, 6 - ekrandagi belgi    
 

---

 
238 
Optik  kamerani  transport  vositasiga  nisbatan  to‘g‘ri  joylashtirish  uchun 
regloskop  orietirlash  tizimiga  ega.  Regloskopning  orientirlash  tizimiga    baza 
bo‘lib  avtomobilning oldingi  yoki  orqa  g‘ildiraklarini  yoki  kuzovning  simmetrik 
nuqtalarini olish mumkin. 
 
 
O‘zi- o‘zini tekshirish savollari: 
 
1.
 
Yoritish  va  yorug‘lik  habarchilarini  yo‘l  harakat  xavfsizligini  ta’minlashda 
qanday axamiyati bor? 
2.
 
Yoritish  tizimlarida  yorug‘lik  taqsimlashning  asosiy  prinsiplari  nimalardan 
iborat? 
3.
 
Evropa  va  amerika  yorug‘lik  taqsimlash  tizimlarining  bir-biridan  farqini 
tushuntiring. 
4.
 
Ikki  va  to‘rt  farali  yoritish  tizimlarida  yorug‘lik  taqsimlash  qanday  amalga 
oshiriladi? 
5.
 
Avtomobil  bosh  yoritish  faralarining  tuzilishini  o‘ziga  xos  tomonlari 
nimadan iborat? 
6.
 
Gomofokal faralarning optik tizimini o‘ziga xos tomonlarini tushuntiring 
7.
 
Elliptik  faralarning optik tizimini o‘ziga xos tomonlarini tushuntiring 
8.
 
Tumanga qarshi faralarning tuzilishi va ishlashini tushuntirib bering. 
9.
 
Avtomobil lampalarining turlari va ularning tuzilishini tushuntiring. 
10.
 
Galogen lampalarning tuzilishi va ishlashini tushuntiring 
11.
 
 Ksenon lampalarning tuzilishi va ishlashini tushuntiring 
12.
 
Yorug‘lik manbalarining asosiy tavsifnomalari nimalardan iborat? 
13.
 
Yoritish tizimlarini tekshirish va rostlashning qanday usullari mavjud?