G‘. N. Mahmudov

1  -  vkladish;  2-shesternya;  3-segment;  4-
yo‘naltiruvchi  shtift;  5,15-qulflovchi  halqalar;  6- 
yetaklanuvchi  xrapovik;  7-konusli  vtulka;  8- 
yetaklovchi  xrapovik;  9,13-shaybalar;  10  - 
prujina;  11  -  mufta  qobig‘i;  12  -  shlisli 
yo‘naltiruvchi  vtulka;  14  -  rezinali  yumshatish 
halqasi. 
 

---

 
115 
gardishi  bilan  ilashuvdan  chiqadi. 
Bunda    yetakchi  xrapovik  8  prujina 
10  ning  ta’sirida    yetaklanuvchi 
xrapovik    6  ga  taqaladi  va  konusli 
vtulka  7  segmentlar  3  ni  dastlabki 
holatiga qaytaradi. 
   Yuqori  darajadagi  mustahkamligi,  
ta’mirlashga 
yaroqliligi 
va 
o‘lchamlari  kichik  bo‘lgan  holda, 
katta 
aylantiruvchi 
momentlarni 
uzatish imkoniyati borligi,  xrapovikli 
muftalarning 
rolik-li 
muftalarga 
nisbatan 
asosiy 
afzalliklari 
hisoblanadi. 
     Elektrodvigatel 
qutblarining 
magnit  yuritish  kuchlari    ta’sirida 
yakorning 
harakatlanishi 
hisobiga 
shesternyani 
ilashtirish 
prinsipiga 
asoslangan  startyorlar  Ikarus  260,-
280 
avtobuslariga 
(Vengriya) 
o‘rnatilgan. 
Bu 
startyorlarda 
qo‘llanilgan 
to‘rt 
qutbli 
elektrodvigatelning 
(2.14-rasm) 
o‘ziga  xos  tomoni  -  unda  o‘rnatilgan 
sirg‘aluvchi 
yakor, 
qo‘shimcha 
uyg‘otish  chulg‘ami  va  yakor  valida 
joylashgan  diskli  tishlashish    mexanizmidan    iborat.  Ulash  tugmasi  6  bosilganda 
tok tortish relesi 5 chulg‘amiga va qo‘shimcha uyg‘otish chulg‘ami 11 ga  keladi. 
Bunda yakor 10 sekin-asta aylanib startyor qobig‘iga tortila boshlaydi,  shesternya 
9  esa  maxovik  8  ning  tishli  gardishi  bilan  ilashadi.  Yakorning  harakati  davom 
etib,  disk  1  pishang  2  ni  ko‘tarib  ulagich  4  ning  kontakt  ko‘prikchasi  3  ni 
bo‘shatadi  va  avtomatik  ravishda  tok  manbaini  asosiy  uyg‘otish  chulg‘ami  7  ga 
ulaydi,  shundan  keyin  startyor  dvigatelning  tirsakli  valini  aylantira    boshlaydi. 
Yakorning  o‘q  bo‘ylab  harakati  jarayonida  vintli  shlisali  vtulka  13  yordamida 
ko‘pdiskli tishlashish  mexanizmi 12  ulanadi.  Yakorni dastlabki  holatga keltirish 
qaytarish  prujinasi  yordamida  amalga  oshiriladi.  Yuqorida  ta’kidlanganidek,  bu 
turdagi  startyorlarning  asosiy    kamchiligi  -  tepaliklarda,  tog‘li  joylarda    yetarli 
darajada ishonchli ishlamasligidir. 
   Hozirgi zamon avtomobillari startyorlarining deyarli  hammasida  shesternyani 
majburiy  ravishda  elektromagnit  usulda    ilashtirish    va  ilashuvdan  chiqarishni 
boshqarish  uchun  uzoqdan  turib  boshqariladigan  tortish  relesi  o‘rnatilgan. 
Elektromagnit  tortish  relelari  bir-biridan  tuzilishi  va  startyorga  mahkamlanish 
usuli 
bilan 
farqlanadi.  Startyorlarning  ko‘pchiligi  yuritma  tomonga  
joylashtirilgan  qopqoqdagi  maxsus  joyga  o‘rnatilgan  ikki  chulg‘amli  tortish 
relesiga ega. 
  
2.14-rasm. Ikarus avtobuslarining startyori 
        a - sxemasi;  b - tuzilishi. 
 

---

 
116 
  Startyorning  ikki  chulg‘amli  relesi  (2.9-rasmga    qarang)  jez  vtulkaga 
joylashtirilgan  tortuvchi  va  ushlab  turuvchi  chulg‘amlarga  ega.  Vtulkaning  ichki 
yuzi bo‘ylab po‘lat yakor 4 erkin  harakat qiladi. Ushlab turuvchi chulg‘am faqat 
yakorni  tortilgan  holda  saqlab  turish  vazifasini  bajaradi.  U  kesim  yuzi  kichik 
bo‘lgan  sim  bilan  o‘raladi,  nisbatan  uzoq  vaqt  davomida  ishlaydi  va  ko‘proq 
qiziydi. Tortuvchi chulg‘am relening asosiy kontaktlari 1 ga parallel ulanadi. Rele 
tok manbaiga ulanganda tortuvchi va ushlab turuvchi chulg‘amlar birgalikda zarur 
tortish  kuchini  hosil  qiladi.  Relening  asosiy  kontaktlari  ulanishi  bilan  tortish 
chulg‘amining  zanjiri  uziladi.  Tortish  relesi  pishang  7  vositasida  yuritma 
mexanizmi  bilan  bog‘langan.  Pishangning  pastki,  ikkiga  ayrilgan  barmoqlari  
yetaklash  muftasi  14  ga  mahkamlangan.  Quvvati  uncha  katta  bo‘lmagan 
startyorlarda  bir  chulg‘amli  tortish  relesi  ham  ishlatilishi  mumkin  (masalan, 
Ст221).