G‘. N. Mahmudov

 = E
b
 - I
s
 R
b
  , 
     (2.7) 
 
  Startyor qisqichlaridagi kuchlanish 
 
U
s
 = U
b
 - I
s
 R
z
  ,
     (2.8) 
 
   Startyorning  tok  zanjiridagi  kuchlanishning  pasayishi  1000  A  ga  hisobiga 
2V  dan  ortmasligi,  ya’ni  o‘tkazgichlar  va  "massa"  ning  qarshiligi  0,002  Om  dan 
kam bo‘lishi kerak. 
   Cho‘tka  bilan  kollektor  orasidagi  kontakt    qarshiligi     
R
ch
     
yakor  ning 
aylanishlar    chastotasiga    va  undagi  tok  qiymatiga  bog‘liq.  Elektrodvigatellarni 
hisoblashda  cho‘tka  kontaktlaridagi  kuchlanish  pasayi-shi  doimiy  deb  qabul 
qilinadi va qo‘llanadigan cho‘tkalarning turiga qarab 1,5-2,5 V ga teng olinadi. 
  Startyor elektrodvigatelining  elektromagnit quvvati, elektromagnit burovchi 
moment  
M
elm 
 ni yakor aylanishining burchak tezligi   

   
 ga ko‘paytmasiga bilan 
aniqlanadi: 
P
elm
 = M
elm
 

 

  
   ,    (2.9) 
 
   




2
60
n
   ligini, hamda (2.2) va (2.5) larni hisobga olsak 
                
P
M
n
p N
a E
I
a
p N
E
I
elm
elm
ya
s
ya
s




 
  

   


2
60
2 60
2
60



 ,  (2.10) 
               
        Bu ifodaga  E
ya 
 ning (2.6) dagi qiymatini qo‘ysak 
 
P
elm
 = I
s
 E
b
 - I
s
 
2
 ( R
b
 + R
z
 + R
s
 ) ,  
       (2.11) 
 

---

 
103 
   Elektromagnit quvvatning (2.11) ifodasi simmetrik parabola bo‘lib, u quyidagi 
ildizlarga ega 
I
s1
 = 0
    va  
I
E
R
R
R
I
s
b
b
z
s
qt
2




   ,  (2.12) 
 
   Bunda 
I
qt
    -  startyor  elektrodvigateli  to‘la  tormozlangan  rejimdagi  "qisqa 
tutashuv  toki"  nomi  bilan  yuritiladigan  tok.  Bu  rejimda  yakor  aylanishlar 
chastotasi   
n
s
    va    yakor  chulg‘amlarida    induksiyalangan    teskari  EYUK  -  E
ya 
, 
nolga
 teng bo‘ladi. 
   
P=f  (I
s
) 
 funksiyaning (2.11) ekstremal qiymati, elektrodvigatelning  maksimal 
quvvatiga to‘g‘ri keladigan yakor tokini aniqlash imkonini beradi 
                        
I
E
R
R
R
I
P
b
b
z
s
qt
max
(
)
,





2
0 5
     ,  (2.13) 
                   
     Demak,  startyorning  elektrodvigateli  o‘zining  maksimal  quvvatiga  qisqa 
tutashuv tokining yarim qiymatida erishadi. 
   
I
Pmax 
  ning    (2.13)    dagi  qiymatini  elektromagnit  quvvatning  ifodasi  (2.11)  ga 
qo‘ysak,  elektrodvigatelning  maksimal  elektromagnit  quvvatini  aniqlash  ifodasi 
hosil bo‘ladi: 
qt
b
s
z
b
b
s
z
b
P
‡
P
elm
I
E
R
R
R
E
R
R
R
I
E
I
P










4
1
)
(
4
)
(
2
2
max
max
max
   ,  (2.14) 
 
    Startyorning  elektromexanik  tavsifnomasi    2.5-rasmda    keltirilgan. 
Elektrodvigatelning  iste’mol  toki  ortishi  bilan  uyg‘otish  magnit  oqimi 
  F
    ham 
magnitlanish egri chizig‘i bo‘ylab  ortib boradi. Yuklama qiymati kam bo‘lganda 
magnit oqimining o‘sishi tokning ortishiga proporsional bo‘ladi, yuklama qiymati 
ortishi  bilan  po‘latning  magnit  to‘yinishi  natijasida  tavsifnomaning  bu    qismida 
magnit oqimi juda ham sekin o‘sadi  va 
amalda  uni  doimiy  deb  hisoblasa 
bo‘ladi.  Startyor  validagi  burovchi 
moment   
M
s 
,  yuklama  tok  past 
bo‘lganda  parabola  bo‘ylab,    yuklama 
ortishi bilan tok qiymatiga proporsional 
holda  ortadi  va  o‘zining  eng  katta 
qiymatiga  startyor  to‘la  tormozlangan 
rejimda,  ya’ni  qisqa  tutashuv  tokida 
erishadi.  Startyorning  salt 
ishlash 
rejimiga 
to‘g‘ri 
keladigan 
tok 
qiymatida,    ya’ni 
  I  =  I
0
 
  bo‘lganda  
burovchi  moment   
M
s
    ning  qiymati 
nolga  teng  bo‘ladi,  yakor  aylanishlar 
chastotasi
  n
s
    esa  maksimal  qiymatga 
 
2.5-rasm. Startyorning elektromexanik 
 tavsifnomasi. 

---

 
104 
erishadi.    Startyorga  yuklama  berishning  boshlang‘ich  qismida  yakorning 
aylanishlar chastotasi taxminan giperbola bo‘yicha  kamayadi,  yuklama  qiymati 
I 
> 0,5 I
qt
 dan ortganda, aylanish chastotasining tavsifnomasi deyarli to‘g‘ri chiziq 
ko‘rinishiga o‘tadi va nihoyat 
I = I
qt
 bo‘lganda, ya’ni to‘la tormozlanish rejimida 
n
s
 = 0 
 bo‘ladi. 
   Startyor  validagi  mexanik  quvvat 
P
s
   
elektrdvigatelining 
 
elektromagnit 
quvvat 
P
elm 
 dan mexanik, magnitli isroflar qiymaticha kam bo‘ladi: 
 
P
s
 = P
elm
 - P
mex
 - P
mag
    , 
 
   Bunda 
P
mex
  -  podshipnik  va  cho‘tkalardagi  ishqalanishga  isrof  bo‘lgan 
quvvat;   
P
mag
  -  yakorning  po‘lat  o‘zagini  qayta  magnitlash  va  undagi  uyurma 
toklarga isrof bo‘lgan quvvat. 
 
    Startyorlarning  elektromexanik  tavsifnomasida  quyidagi  rejimlar  alohida 
ahamiyatga ega: 
   -