G‘. N. Mahmudov

8.2. KOMMUTATSIYA APPARATLARI 
 
Avtotransport  vositalarining  elektr  jihozlari  tarkibiga  elektr  ta'minot  tizimi  va 
iste'molchlardan tashqari kommutatsiya apparatlari ham kiradi. 
Kommutatsiya apparatlarini uch turga bo'lish mumkin: 

---

 
302 
-
 
o'chirgichlar  va  almashlab 
ulagichlar; 
-
 
elektromagnit  rele  va  kon-
taktorlar; 
-
 
qisqichlari  va  ulash  panel-
lari. 
O'chirgich va almashlab 
ulagichlar  nominal kuchlanishi 
nominal kuch ulanish sxemasi, 
kontaktlardagi kuchlanishni pasa-
yishi, ulab-o'chirishlarining mak-
simal soni bo'yicha tavsiflanadi. 
Avtomobillarda  bajarayotgan 
vazi-fasiga  ko'ra  quyidagi  o'chir-gich  va  almashlab  ulagichlarni  ko'rsatsa  bo'ladi: 
o't oldirish kaliti (bosh o'chirgich), yoritish tizimini markaziy alamashlab ulagichi, 
burilishni ko'rsatuvchi chiroq-larni alamashlab ulagichi va hokazo. 
O't oldirish kalitining tuzilishi  va  ishlashi  ushbu darslikning III-bobida batafsil 
yoritilgan. 
Yoritish  tizimining  markaziy  almashlab  ulagichi 
sirg'aluvchi  kontaktli 
konstruktsiya  bo'lib  (8.1-rasm),  uning  korpusida  kareta  7  joylashtirilgan.  Kareta 
shtok  8  vositasida  harakatlanib  zo'ldirlar  5  yordamida  uchta  muayyan 
mahkamlangan holatini egallashi mumkin. Karetada kontakt plastina 3 o'rnatilgan 
va u prujinalar 6 bilan tekstolit plastina 2 ga siqilib turiladi. O'z navbatida tokstolit 
plastinaga  qisqich  9  bilan  ulangan  kontaktlar  joylashtirilgan.  Turli  holatlarda 
plastina  3  ma'lum  kontaktlarni  tutashtiradi.  Ba'zi  almashlab  ulagichlar  tok 
manbasiga termobimetall saqlagich 1 orqali ulanadi. 
8.1-rasm. Markaziy almashlab ulagich 
8.2-rasm. Klavishali almashlab ulagichlar: 
a) dastlabki holatiga o’zi qaytuvchi;  b) dastlabki holatiga majburiy qaytariluvchi 

---

 
303 
Zamonaviy 
avtomobillarda 
klavisha  turidagi  almashlab  ulagichlar 
keng 
tatbiq 
topgan. 
Klavishali 
almashlab  ulagichlarning    daslabki 
holatiga  o'zi  qaytadigan  va  dastlabki 
holatiga  majburiy  qaytariladigan  turlari 
mavjud. 
Dastlabki  holatiga  o'zi  qaytadigan 
klavishali  almashlab  ulagich
  (8.2-a 
rasm)  asosi  1  ning  shtekkerli  chiqish 
joyiga    qo'zg'almas  kontaktlar  7  o'rna-
tilgan.  qo'zg'aluvchi  kontakt  6  ko'prik-
cha shaklida yasalgan. Asosga  qisqich-
lar  yordamida  mahkamlangan  korpus  2 
dagi  o'qqa  klavisha  3  o'rnatilgan. 
Klavisha  qo'zaluvchi  kontakt  6  ni 
qo'zg'almas  kontakt  7  bilan  turtkich  5 
yordamida  tutashtiradi.    Turtkich  5  ni 
klavisha 
korpusiga 
joylashtirilgan 
prujina  bosib  turadi.  Klavisha  bosil-
ganda  turtkich  5  prujina  ta'sirida  tash-
qariga  chiqib  ko'priksimon  qo'zg'aluv-
chan kontaktlarning holatin o'zgartiradi. 
Natijada qo'zg'aluvchan kontakt boshqa 
qo'zg'almas  kontaktlarni  tutashtiradi. 
Klavishani  qo'yib  yuborilgandan  keyin 
prujinalangan shtok 4 uni dastlabki holatiga qaytaradi. 
Dastlabki 
holatiga 
majburiy 
qaytarilmaydigan 
klavishali 
almashlab 
ulagichlarda
  (8.2-b  rasm)  orqaga  qaytarish  mexanizmi    yo'q.  Ba'zi 
konstruktsiyalarda almashlab ulagichga yoritish lampasi 8 o'rnatilab,  u almashlab 
ulagichning ishchi holatda ekanligini ko'rsatadi. 
Avtomobil  elektr  jihozlarida 
elektromagnit  relelar
  tobora  keng  qo'llanmoqda. 
Ular  startyor,  tovush  signallari,  uzoq  va  yaqinni  yoritish  faralari,  dvigatelning 
sovutish  tizimidagi  ventilyator,  orqa  peshoyna  isitgichlari,  salon  isitgichlari,  fara 
tozalagichlarini ulash uchun ishlatiladi. 
Bu  relelar  avtomobil  elektr  jihozlariga 
taalluqli 
yuqorida 
keltirilgan 
asboblarni  bosh-qarish  zanjirlaridagi 
tok 
qiyma-tini 
ancha 
pasaytirish 
imkoni-ni beradi. 
Oxirgi  vaqtda  ishlab  chiqarilgan 
avtomobillarda  elektromagnit  rele-lar, 
saqlagich  va boshqa elementlar 
montaj 
blok
  deb  yuritiluvchi  bitta  qurilmaga 
o'rnatilmoqda (8.3-rasm). Montaj bloki 
8.4-rasm. Uzluksiz ishlaydigan 
termobimetall saqlagichlar 
8.3-rasm. Montaj bloki: 
1-  fara  tozalagichni  ulash 
relesi; 
2-orqa 
peshoyna 
tozalagichning  vaqt  relesi;  3-
burilishni 
ko’rsatuvchi 
va 
avariya signalining rele-uzgichi; 
4-oyna  tozalagich  relesi;  5-
lampalarni 
sozligini 
nazorat 
qilish  relesi  o’rnidagi  kontakt 
ulagichlar; 
6-orqa 
oyna 
isitkichini  ulash  relesi;  7-zaxira 
saqlagich; 
8-uzoqni 
yoritish 
farasini  ulash  relesi;  9-yaqinni 
yoritish farasini ulash relesi; 10-
saqlagich; 
11-ventilyator 
elektrdvi-gatelini ulash relesi;
 12-
tovush signalini ulash relesi 
 

---

 
304 
orqali  dvigatel  bo'limidagi  o'tkazgichlar  avtomobil  salonidagi  o'tkazgichlar  bilan 
ulanadi.